Beth yw collapse yn Gymraeg? Adolygiad o Lean Logic gan David Fleming

Thema flaenllaw mewn nofelau Cymraeg diweddar yw goroesiad yr unigolyn a’i ddiwylliant mewn byd dystopaidd. Dyna briodi unigolyddiaeth gref diwylliant y Cymry gyda’u dwy ofn dyfnaf yn 2020: darfod am eu diwylliant, a diflaniad y gwareiddiad ehangach y perthynant iddo trwy’r hyn a sonnir yn gynyddol amdano yn yr iaith fain fel collapse. Yn erbyn y cefndir hwn, mae cyfraniad llyfr unigryw y diweddar athronydd David Fleming, Lean Logic, yn amhrisiadwy i ni fel cenedl. Cymer hwn ddadfeiliad ein gwareiddiad diwydiannol presennol fel man cychwyn ac nid terfyn, a cheisia amlinellu yn sgil hynny seiliau gwaraidd ar gyfer cymdeithasau’r dyfodol a fydd yn gorfod byw dan gyfyngiadau y collon ni olwg ohonynt.

Yr her o fyw mewn byd o waith llaw unwaith eto yw un o’r drychiolaethau y mae’n rhaid i’r prif gymeriad, Rowenna, fynd i’r afael â nhw yn Llyfr Glas Nebo. Ac nid tân siafins oedd ffenomenonnofelaidd Manon Steffan Ros. Pan enillodd y Daniel Owen yn 2018 ac yna mynd ymlaen i dorri recordiau am werthiant llyfrau Cymraeg, roedd yn dilyn rhych a agorwyd iddo eisoes gan erydr pwysig o fewn y diwylliant gorllewinol y mae’r bychanfyd Cymraeg yn rhan ohono. Nid lladd ar gampwaith Manon Steffan Ros mo nodi hynny; ond nid hap a damwain oedd hi i Nebo ragflaenu nofel lwyddiannus Llwyd Owen ar destun tebyg iawn, Iaith y Nefoedd (2019) a dilyn yn ôl traed Ebargofiant Jerry Hunter (2014) ac Y Dŵr Lloyd Jones (2009). Roedd yr awduron hyn yn ymateb ar un lefel i argyfwng parhaol y diwylliant Cymraeg ac o’r herwydd yn taro tant tragwyddol ymhlith eu darllenwyr, ond ar lefel mwy arwyddocaol wedi eu gorfodi yn yr oes sydd ohoni i gyfosod yr argyfwng hwnnw ochr yn ochr â’r argyfwng mwy sydd yn ysgubo dros wareiddiad technolegol y byd gorllewinol.

Dystopia – byd ar chwâl – yw llwyfan ac mewn sawl ffordd ffocws drama’r nofelau hyn. Ceisiant fynd i’r afael yn ddychmygus gyda’r posibilrwydd y bydd ein gwareiddiad gorllewinol gwegianllyd yn dymchwel o dan ei bwysau ei hun, ac y bydd yn rhaid i’r unigolyn ddarganfod ffordd trwy’r llanast a ddaw yn sgil hynny. Er bod y symbyliad i ddychmygu senario felly yn deillio i raddau helaeth o realiti bioffisegol ac economaidd ein hoes (onid yw bywyd eisoes yn ddystopaidd yn y ffyrdd hyn i gyfran sylweddol o bobl ein byd heddiw?), anodd peidio â theimlo nad yw ofnau cyfredol isymwybod y diwylliant eingl-americanaidd hefyd wedi eu hadlewyrchu yn naratif y nofelau hyn. Mae hynny yn ei hun yn adlewyrchu’r ffaith bod ymwybod diwylliannol y Cymry yn tynnu’n helaeth ar ddiwylliant Disney a Netflix, a bod y grymoedd sy’n herio bodolaeth y Cymry a’u cenedl yn fyd-eang yn eu graddfa. Ond i’r graddau y mae hynny’n wir, collir y cyfle i osod y cwestiynau canolog a godir yma o fewn disgwrs ehangach a mwy hanesyddol. Sut mae goroesi’r dystopia sydd ar y gorwel yw cwestiwn ein hawduron Cymraeg ac i raddau helaeth y diwylliant ehangach erbyn hyn felly,  ond er dewrder yr awduron mewn cynnig atebion gonest a chignoeth iddo, ffrwythlonach o bosib fyddai gofyn cwestiwn arall, cysylltiedig.

****

Nid newyddbeth yw’r her o fyw gyda’n gilydd fel pobl mewn creadigaeth syrthiedig, lle mae gwaith yn drwm ac yn gorfforol ei natur, a lle mae ein hymdrechion mwyaf yn boenus o agored i ddifodiant trwy law grymoedd sydd ymhell y tu hwnt i’n rheolaeth ni. Dyma fu rhan sylweddol o’r profiad dynol erioed, ac o’r herwydd mae adnoddau deallusol cyfoethog gennym o fewn sawl traddodiad gan gynnwys ein heiddo Cymreig ein hun a’n gwareiddiad gorllewinol ehangach y gallwn dynnu arnynt er mwyn mynd i’r afael â’r her hwn. Nid sut mae creu iwtopia, sef ffrwd arall ein gwareiddiad a gweithgaredd ddiffrwyth yr 1960au, Stewart Brand a dyffryn Silicon, ond yn hytrach sut mae osgoi dystopia. Neu o’i ehangu: pa adnoddau deallusol a diwylliannol sydd ar gael i ni i’n helpu i gyd-fyw mewn dyfodol a allai deimlo mewn rhai ffyrdd yn bur dystopaidd? Mae’r man cychwyn yn arwyddocaol i amlinelliad gweddill y daith, a dyma yw’r man cychwyn pellweledol a gawn yn Lean Logic gan David Fleming.

Un o ragdybiaethau sylfaenol y gwaith hwn yw y bydd llai o ynni ar gael i gynnal cymdeithasau’r dyfodol nag y bu gan gymdeithasau’r Gorllewin yn ystod yr 20fed ganrif, ac y bydd hynny mewn amrywiol ffyrdd yn tanseilio elfennau craidd o’n gwareiddiad technolegol. Nid yn unig hynny, ond bydd ansefydlogi’r hinsawdd yn cael effeithiau andwyol cynyddol ac anrhagweladwy a’r ddau ffenomen hyn yn peri bod ffordd o fyw ‘normal’ gorllewinol y degawdau diwethaf yn mynd yn atgof yn unig i ran helaeth o’r byd. Nid yr adolygiad hwn yw’r lle i arfarnu yn wyddonol y rhagdybiaeth ganolog hon, sef yng ngeiriau Fleming bod climacteric ar draflyncu’r byd gorllewinol trwy gyfuniad o:

‘…deep deficits in *energy, *water and *food, along with *climate change, shrinking land areas as the seas rise, and heat, drought and storm affect the land that remains. There is also the prospect of acidic oceans which neither provide food nor remove carbon; ecologies degraded by introduced plants and animals; the failure of keystone species such as bees and plankton; and the depletion of minerals, including the phosphates on which we depend for a fertile soil.’[1]

Y dasg a osododd Fleming i’w hun oedd rhagweld yr effeithiau a gai’r newidiadau hynny ar gymdeithasau gorllewinol, a cheisio braslunio seiliau gwaraidd ar gyfer cymdeithasau a fyddai’n gweithredu dan gyfyngiadau o’r fath ar sail mewnwelediadau ac adnoddau sydd eisoes yn bodoli o fewn ein diwylliant.

Gwna hynny yn y gyfrol syfrdanol hon, sydd rhyw 600 dudalen o hyd, ar ffurf geiriadur. Ceir yma gasgliad o A hyd Z o ddiffiniadau o’r syniadau craidd o fewn y traddodiad gorllewinol a’r tu hwnt a allai gynnig llwybr o’r gors. Dyma drafod felly bopeth o *Systems Thinking, i *Narrative Truth, *Nanotechnology i *Tactile Deprivation, *Leisure i *Capital mewn cyfres o gofnodion a amrywia o gwta frawddeg mewn hyd (e.e. *Necessity: 1. “The plea for every infringement of human freedom.” William Pitt, 18 November 1783  2. The considered product of *reflection) i draethodau o sawl tudalen. Creir brodwaith ddwys rhwng y cofnodion trwy fodd y * dirifedi sy’n arwain y darllenydd i gofnodion gwahanol ac i gyfeiriadau rhyngddisgyblaethol annisgwyl dro ar ôl tro, a’r cwbl wedi ei adeiladu ar seiliau llyfryddiaeth nodedig o eangfrydig. Dyma ffordd anghonfensiynol o gyflwyno dadl athronyddol a gwleidyddol, ond un sy’n gweddu i’r syniad canolog bod yr heriau sy’n ein wynebu yn mor amlochrog eu natur fel bod rhaid tynnu ar syniadau o sawl gwyddor gwahanol er mwyn mynd i’r afael â nhw. Er bod llawer y gellid ei ddweud am ei weledigaeth o sawl ongl felly, hoeliwn ein sylw ar un o themâu canolog ei ddadl fawr sydd yn cyffwrdd yn agos â sefyllfa’r Cymry, sef lle diwylliant:

*Culture. The culture of a *community is its *art, music, dance, *skills, *traditions, *virtues, *humour, *carnival, conventions and *conversation. These give structure and shape to community – like the foundational strands used in basket-making, round which you wind the texture of the basket itself…. Starting some three centuries ago, the *market economy has, with growing confidence, been the source and framework for a loose and easy-going but effective civil society and social order. When this fades, there will be no option other than to turn to a rich culture and social capital to take on this role. The culture of the future will have a challenging job to do, which seems to be unrealistic at a time when it is substantially reduced to an optional, spectator activity. And yet it is the brief era of the market as the dominant source of social *cohesion – no more than the interval between acts in human history – that has been the *exception.”[2]

Rhan fawr felly o ddadl Fleming yw bod yr adnoddau sydd angen arnom i oroesi ac efallai hyd yn oed ffynnu yn y dyfodol i’w cael yn bennaf nid mewn economeg neu dechnoleg ond mewn diwylliant. Seilia hyn ar fewnwelediad clir o bwysigrwydd ymddiriedaeth: hanfod economi yw cydweithio, ac wrth fod pobl yn ymddiried yn ei gilydd am eu bod yn rhannu profiad cyffredin o’r byd, adeiledir y gallu hanfodol hwnnw i gytuno ar brosiectau cyffredin, gwneud penderfyniadau a chyd-adeiladu. O dderbyn hyn, mae modd tynnu ffenomena fel sgyrsio, dathliadau, doethineb lleol a rhoddion o ymylon y disgwrs ar argyfwng ein hoes, a’u gosod wrth graidd y drafodaeth. Dyma wreiddio’r ymgais i feddwl yn ofalus am sefyllfa bresennol ein gwareiddiad mewn disgrifiad oesol o fywyd y ddynoliaeth: pobl yn gweithio gyda’i gilydd o fewn naratif penodol am eu harferion sydd wedi ein harwain i’r lle hwnnw, ac yn y maes hwnnw hefyd y bydd yn rhaid edrych am y llwybr allan.

Ond nid galwad mo hon i greu diwylliant newydd, a fyddai’n caru’r fam-ddaear neu yn cydnabod yr ysbryd mewnol neu ryw neo-grefyddiaeth: yn hytrach, galwad i ymwreiddio mewn diwylliannau penodol, lleol a real a’u gofynion a galwadau diriaethol ar yr unigolyn. Fel y noda, ‘only in a prosperous market economy is it rational to go confidently for self-fulfillment, doing it on your own without having to worry about the *ethics and *narrative of the the group and society you belong to’. Mewn geiriau eraill, cydnebydd mai ystad normal y ddynoliaeth yw perthyn i grwpiau a chymunedau o wahanol fathau, a bod y grwpiau hynny yn tueddu bod yn llawer llai o ran maint, ac yn llawer mwy lleol eu hanian nac ydynt o fewn cymdeithasau cyfoethog cyfalafiaeth hwyr. Y cysylltiad dynol sy’n rhoi digon o drwch i wead cymdeithas i ganiatau i bobl â chefndiroedd neu werthoedd gwahanol i’w gilydd i gyd-fyw a chydweithio. Dyma ddadlau felly nad â’r un teclynau a ddefnyddiwyd i greu’r sefyllfa bresennol y mae canfod y ffordd allan ohoni: nid ar raddfa gorfforaethol yr eir i’r afael â heriau’r oes, ond ar raddfa ddynol. Ac mae hyn oll yn hynod berthnasol i sefyllfa argyfyngus y gwareiddiad Cymraeg – neu’r gymuned Gymraeg.

****

Ar ôl misoedd o baratoi, â phosteri ar hysbysfyrddau’r pentref yn malu yn y glaw ac â swn paratoi’r te yn atseinio yng nghegin neuadd y pentref, daeth diwrnod yr eisteddfod leol. Dyma fenter amhroffidiol sydd serch hynny yn parhau i atgyfnerthu rhwymau bro, iaith a chymdeithas i genhedlaeth ar ôl cenhedlaeth o fewn nifer o’n cymunedau Cymraeg. Yma, mae popeth ar raddfa ddynol. Ac os bydd awydd gan rai yn y gymuned i weld newid yn y drefn, bydd modd gwneud hynny – trwy drafodaeth a dadl gyda rhwyrai fydd hefyd yn rhan o’r gymuned honno. Bydd anghydfod, mae’n siŵr (ond, bydd modd tynnu ar yr hyn a elwir yn Lean Logic yn *Grammar cyffredin er mwyn trafod y rheiny). Efallai eir ar ryw drywydd newydd: efallai na wneir. Ond yn sgil trafodaeth rhwng y bobl iawn (Ceri a Joyce, Anwen, Rob a Lloyd y tro hwn) deuir i benderfyniad y glynir iddo gan bawb ond un, a hwnnw yn rhefru ymlaen am y peth yn hir wedi i bawb arall roi’r gorau i wrando. Enillodd yr eisteddfod ei hun erioed wobr, na rhyw lawer o nawdd na sylw – ond fe fu yn rhan o fywyd a chwedloniaeth trigolion ardal gyfyng o Gymru.

Dagrau pethau o fewn y gyfundrefn sydd ohoni yw nad oes lle oddi fewn iddi i ddiwylliannau lleiafrifol, hanfodol dynol eu graddfa, i oroesi yn yr hir dymor. Tueddiad diwyro’r farchnad amhersonol yw teneuo gafael diwylliannau cynhenid ar bobl, ar draul ei buddiannau ei hun (gweler llu o wledydd y byd mwyafrifol a’r newidiadau a welir yn sgil cyrhaeddiad y farchnad orllewinol yno am enghreifftiau dirdynnol o hyn). Hyd yn oed gyda grym y wladwriaeth yn talu gwrogaeth i fuddiannau iaith leiafrifol fel yn ein hachos ni, nid gobeithiol mo’r argoelion ar gyfer dyfodol byw i’r drefn Gymraeg o fewn y gyfundrefn bresennol. Ond mae’r teneuo hwn yn ein diwylliant hefyd yn ddrygbeth yn wyneb y dyfodol, am fod ein diwylliant yn ei hanfod yn un plwyfol, a ieuwyd ers dechrau oes ysgrifen i gilcyn penodol o ddaear ac i gymuned gymharol fechan o bobl. Hynny yw, mae llawer o nodweddion (y gwych a’r gwachul) ein diwylliant Cymraeg yn bodoli am fod y cwbl yn gweithredu ar raddfa ddynol: y bodlonrwydd i glodfori a’r amharodrwydd i herio; yr arwyddocâd a fuddsoddir mewn llefydd, a’r geidwadaeth egalitaraidd; y ffaith mai gweithgaredd gymunedol ac nid adloniant cyfalafol yw ein cysyniad pennaf o ‘ddiwylliant’. Mae’r rhain yn declynnau pwerus yn wyneb dyfodol simsan y gwareiddiad ehangach – os gallwn ddal gafael ynddynt a’u datblygu. Ac er cystal safon y garfan o weithiau llenyddol Cymraeg y cyfeiriwyd atynt uchod, maent i gyd yn ddiffygiol yn eu methiant dychmygus i weld dyfodol amgen nad yw’n unigolyddol ac sydd yn gwneud y dewis i fanteisio ar yr adnoddau cyfoethog hyn.

O na fyddai mor hawdd! Ac mae un anhawster sylweddol, pellach. Yn ddiwylliannol ac yn economaidd, chwedl Fleming, y lleol a’r dynol yw’r allwedd. Ond sgil-effaith ffocws o’r fath ar ddiwylliant lleol, dynol a chydlynol yw’r perygl oesol o eithrio’r sawl sydd y tu allan iddo. Dyma wendid pennaf dadansoddiad Fleming, sef mewn dadl dreiddgar ac eangfrydig iddo golli golwg ar un o heriau moesol pennaf ein hoes: mudo poblogaeth. Mae’n hepgoriad difrifol, am fod mudo yn un o’r dewisiadau personol amlycaf a gorau i niferoedd mawr o bobl drwy hanes, sydd fel ffenomen ar lefel cymdeithasol yn cynrychioli un o rymoedd mwyaf llif hanes. Ac yn sgil newid hinsawdd, mae bron yn anochel y gwelwn mudo ar raddfa anferthol dros y degawdau nesaf o’r parthau hynny o’r byd a eith yn rhy beryglus i fyw ynddynt i’r parthau hynny (fel ynysoedd Prydain) a fydd yn parhau i fwynhau amodau cymharol cyfforddus. Gan anwybyddu’r ffaith sylfaenol bod y realiti hwn eisoes yn cyflwyno her moesol mwy, o bosib, nag y gall ein systemau politicaidd a’n fframweithiau deallusol ddygymod â nhw, dyma realiti a allai hefyd ddryllio sawl ymgais i adeiladu diwylliant ‘main’ (lean) fel y coledda Fleming. Hynny yw, mae’n amlwg bellach bod yn rhaid i ddiwylliant cyffredin a gais ddarparu fframwaith dderbyniol i fywyd cenedlaethau’r dyfodol fod yn un sydd yn medru croesawu ffoaduriaid – ac rydym ar hyn o bryd yn bell o fod yn y lle hwnnw.

Beth felly yw collapse yn Gymraeg? Mae’n gwestiwn digon difrifol: sef sut gallwn drafod gyda’n gilydd y realiti hwn sy’n ein hwynebu fel rhan freintiedig o’r system wleidyddol-economaidd sydd ohoni. Mae’r termau a ddefnyddiwn yn bwysig am eu bod yn llunio natur y drafodaeth. Y Terfyn chwedl Nebo – dyna derm anffodus o derfynol. Chwalfa, dadfeiliad, dymchwel, syrthfa, ysigo….datchwyddo: does dim prinder termau. Ond pa bynnag derm a goleddir, siawns mai’r gamp fawr fydd osgoi tueddiad deuol, du-a-gwyn y disgwrs cyfredol a thrafod y dewisiadau a’r degawdau anodd o’n blaen gyda’r amrywiaeth o arlliwiau sy’n gweddu i ddyfodol a fydd yn ddi-os mor llawn amrywiaeth â phob oes o’r blaen. Pan syrthiodd yr ymerodraethau Rhufeinig a Maya fel ei gilydd, parhau wnaeth bywyd o flwyddyn i flwyddyn i’r mwyafrif, gydag ambell i episod dramatig yn torri ar draws y rigol gydag argoel o’r hyn oedd ar droed.  Newidiodd diwylliannau pobl gorllewin Ewrop a phenrhyn Yucatán fel ei gilydd yn ystod y cyfnodau hyn, mewn ymateb i’w realiti. Ein braint ryfedd ni yw bod mewn sefyllfa lle gallwn adnabod amlinelliad yr hyn sy’n dod atom, a dewis ein hymateb diwylliannol iddo. Os felly, y cwestiwn pwysig y down i’w drafod, gobeithio, yw nid beth yw collapse, ond beth yw diwylliant yn Gymraeg? A’r cwestiwn amgenach y down i’w drafod, gobeithio, yw hyn: beth yw Wilkommenskultur yn Gymraeg?

[1] Tud. 43

[2] Tud. 85

Beth yw gwerth hanes bwyd Cymru? Pwysigrwydd ein treftadaeth i’n dyfodol

Dyma ail-weithio a chyhoeddi rhan o’m cyflwyniad yng nghynhadledd Gwir Fwyd a Ffermio Cymru 2020:

Dyw tirlun bwyd Cymru heddiw ddim byd tebyg i’r hyn ydoedd ar ddechrau’r 20fed ganrif. Dychmygwch y peth: gwlad o ffermydd cymysg yn bwydo ar y cyfan eu hardaloedd lleol,gyda diwylliant cryf o gynhyrchu cwrw bach a seidr, tyfu ffrwythau a llysiau, halltu moch a menyn gartre at ddefnydd y cartref, a hynny yn y parthau trefol yn ogystal â’r ardaloedd gwledig. Roedd diwydiant pysgota pwysig ar hyd y glannau, a bwydydd gwyllt eraill â thraddodiadau amrywiol yn perthyn iddynt yn rhan o’r ddeiat a’r ffordd o fyw – fel mae un o olygfeydd amlycaf Te yn y Grug, nofel enwog o’r cyfnod, yn porteadu: plant yn hel llus er mwyn gwneud teisen dymhorol.

Mae’n werth manylu’n ddyfnach ar rai o nodweddion ein hamaeth a’n diwylliant bwyd yn y cyfnod hwn, sydd ar gyrion cof byw o hyd, er mwyn gwerthfawrogi mor wahanol ydoedd i’r presennol:

  • Ffermio cymysg oedd yn nodweddu’r wlad, lle roedd tyfu grawn (gwenith ond hefyd ceirch a barlys) yn digwydd ochr yn ochr â magu anifeiliaid yn y parthau mynyddig a’r iseldiroedd fel ei gilydd.[1] Yn lle hynny, mae gyda ni ungnydiaeth (monocultures) bellach mewn rhannau helaeth o’r wlad.
  • Roedd perllannau yn rhan gyfarwydd o’r tirlun ac o’r economi wledig. Yna, bu gostyngiad o c.98% yn ein perllannau yng Nghymru dros yr 20fed ganrif.[2] Yn sgil hynny gwelsom ddiflaniad llwyr seidr o’n tirlun ac o’n bywydau – diod bwysig ar draws dros chwarter tir Cymru a oedd yn rhan o’r cyflog hyd yn oed i rai. Ac yn sgil hynny colli cyfle i ddatblygu cynnyrch traddodiadol i’w allforio.
  • Moch: roedd moch yn ganolog i ddeiat y mwyafrif o drigolion yn y wlad a’r ddinas fel ei gilydd ac roedden nhw i’w gweld ymhob man. Roedd hyn yn wir i’r fath raddau fel eu bod yn cael eu hystyried fel rhywbeth nodweddiadol o Gymreig, a theithwyr o Loegr hyd yn oed yn nodi cymaint o foch oedd yn y wlad. Daeth tro ar fyd: go brin fod pobl yn meddwl am foch fel rhywbeth nodweddiadol o Gymreig yn ein dydd ni.
  • Pysgod, ac mewn gwirionedd, bwydydd gwyllt o bob math. Roedd y rhain yn darparu bwyd am ddim i nifer ac yn sgil hynny yn cyfrannu amrywiaeth bwysig (a ffynhonnell protein a fitaminau cyfoethog) i’r ddeiat : cocos, llus, llysiau’r cloddiau, sewin a physgod yr afonydd ayyb.

Ond y tu hwnt i fanylion y bwydydd a chynnyrch y ffermydd, roedd natur y system fwyd yn wahanol i’r presennol mewn ffyrdd arwyddocaol hefyd. Yn gyntaf, roedd yr holl fwydydd a gynhyrchid yn y wlad yn gwbl organig (ymhell cyn i’r term hwnnw fynd i ddefnydd cyffredin) – ac felly gallwn gasglu o’r ffaith hwnnw yn unig eu bod yn ansoddol wahanol i’r bwydydd wedi eu prosesu a gawn yn ein harchfarchnadoedd heddiw. Y tu hwnt i hyn, oes oedd hon pan gyflogai amaeth rhyw 10% o’r boblogaeth mor ddiweddar â 1910, a hynny eisoes yn ganran lawer is na bron pobl gwlad arall yn Ewrop o ganlyniad i’r diwydiannu cynnar a ddigwyddodd yng Nghymru. Ond roedd gan ganran sylweddol uwch o’r boblogaeth law mewn cynhyrchu a chasglu eu bwyd eu hun – boed hynny trwy fochyn yn y cefn, tyfu llysiau a ffrwythau yn yr ardd, pysgota, herwhela, bragu adre a mwy – a hynny mewn gwrthgyferbyniad llwyr â norm ein dydd ni.

Gwlad wahanol yw’r gorffennol felly, ond gan ei bod hi’n wlad sy’n rhannu cymaint o briodoleddau ein gwlad ni – nid lleiaf ei thirwedd a’i natur, ei hinsawdd a rhannau ystyrlon o’i diwylliant -, fe ddylai ei nodweddion fod o ddiddordeb i ni, a hynny yn enwedig wrth drafod bwyd ac amaeth. Dwi am i ni weld a deall felly bod y presennol ddim yn anochel; nid er mwyn ein galw i fynd yn ôl ond er mwyn mabwysiadu safbwynt mwy goddrychol yn wyneb y sefyllfa sydd ohoni, safbwynt sydd yn deall y gorffennol (yn ei holl amrywiaeth) ar ei delerau ei hun. Mewn geiriau eraill, nid y sefyllfa bresennol nac eiddo yr un oes arall yw’r model ar gyfer sut ddylai amaeth Cymru edrych. Ffrwyth blaenoriaethau, gwerthoedd a dewisiadau economaidd ac athronyddol yw hynny.

Dyna gymharu’r presennol felly gydag un cyfnod penodol o’n hanes bwyd. Ond y tu hwnt i’r enghraifft penodol hwn, oes pwysigrwydd a pherthnasedd ehangach yn perthyn i hanes bwyd ac amaeth sydd yn ei wneud yn faes pwysig i ni ei hystyried? Mae sawl rheswm da i feddwl hynny.

Yn gyntaf, mae’r gorffennol yn adnodd i ni. Yn wahanol i’r ffordd y byddwn ni’n tueddu synian amdano, ac efallai ei ddychmygu er hwylustod i ni ein hunain, nid un cyfnod mo’r gorffennol. Mae hyn yn werth pwysleisio: roedd y gorffennol yn llawn newid ac amrywiaeth, a doedd y newid hwnnw ddim i gyd yn llifo i un cyfeiriad (sef honiad y safbwynt ideolegol mai hanes cynnydd yw hanes i gyd). Gan fod y gorffennol yn llawn newid felly, a gan fod y presennol yn gynnyrch penderfyniadau dynol mewn nifer o ffyrdd (e.e. penderfyniadau unigol miliynau o ffermwyr a dinasyddion yn effeithio ar y gadwyn fwyd, penderfyniadau polisi llywodraethau o bob lliw, y naratifau cynhwysol y bydd ein diwylliant yn eu derbyn a’u lledaenu),  gallwn dynnu ar y gorffennol yn ei gyfanrwydd i’n helpu i feddwl am ein presennol a’n dyfodol a gweld posibiliadau annisgwyl. Er enghraifft, mewn oes lle mae pryderon am AI yn dinistrio swyddi a lle mae iechyd meddwl yn bla, a fyddai’n werth ceisio meddwl ar lefel polisi am ffyrdd i annog llawer mwy o bobl i weithio mewn amaeth eto? Mae manteision amlwg i hyn fel syniad o safbwynt darparu gwaith da i bobl mewn amgylchedd, sef yr awyr agored, y gwyddom bellach ei bod yn llesol i’r psyche dynol. Perthnasedd y gorffennol i’r drafodaeth yw ei bod yn dangos yn glir bod modd cyflogi cyfran llawer uwch o’r boblogaeth yn y sector bwyd ac amaeth, a’i bod yn awgrymu i ni rai o oblygiadau llai amlwg tynnu liferi polisi yn y cyfeiriad hwnnw: ail-boblogi ardaloedd gwledig, perthynas ddyrys tirfeddiannwyr a gweithwyr y tir, prisiau bwyd uwch o bosib – ond llai o angen i ddibynnu ar chwynladdwyr, plaladdwyr a ffwngladdwyr trwy ffermio mwy arddwys. Amaeth fel ateb i her AI felly?     Mae ystyriaeth ofalus o’r gorffennol yn ein galluogi i gloriannu’r syniad, a’i arfarnu mewn ffordd lai unllygeidiog nac ystyriaethau caeedig y gyfundrefn amaethyddol-economaidd bresennol.

Yn yr un modd, mae’r gorffennol yn darparu safbwynt amgen i ni, wedi ei seilio mewn ffaith ac nid theori, i gwestiynu’r presennol. Er enghraifft, ydy deiat trwch y boblogaeth yn iachach – yn well -heddiw nac yn 1910, o ddychwelyd at y flwyddyn benodol honno yn ein hanes fel enghraifft mympwyol? Ar y naill law, mae syniad cyffredinol â dogn da o wirionedd yn perthyn iddo bod deiat y werin cyn yr ail ryfel byd yn ddiflas, undonog ac annigonol mewn sawl ffordd. Ond dylid oedi cyn derbyn y rhagfarn yn ddigwestiwn. Mae tystiolaeth ddigamsyniol erbyn hyn bod yr hyn a elwir ‘y diet gorllewinol’ yn arwain at glefydau difrifol o sawl math (gan gynnwys clefyd y galon, clefyd y siwgr, gordewdra, cancr, dementia) [3], tra bod llawer o’r clefydau oedd yn plagio cyfrannau tlotaf ein cymdeithas ym 1910 unai’n heintus neu’n gysylltiedig gyda diwydiant neu ddiffyg hylendid – nid diet.

Y clefyd mwyaf amlwg a gysylltid gyda diet diffygiol yn yr oes dan sylw oedd sgyrfi – ac mae’r dystiolaeth o Gymru o’r cyfnod yn awgrymu bod cyfraddau sgyrfi yn isel yn y boblogaeth gyffredinol. Yn fwy na hyn, mae tystiolaeth gynyddol wedi dod i’r fei dros y blynyddoedd diweddar o bwysigrwydd y coluddyn a’i meicrobiota o facteria ar gyfer iechyd. Bydd diet o fwyd heb ei brosesu gyda chyfran uchel o gynhwysion tymhorol wedi eu cynhyrchu o fewn cyfundrefn organig yn cyfrannu’n gryf i feicrobiota iach – a hynny’n gysylltiedig â iechyd y galon, y croen, y stumog a lefelau egni uwch. Ac er bod y ddadl o blaid manteision bwyd organig ar lefel maethynnau penodol yn wan (e.e. bod lefelau uwch o fitaminau neu fineralau penodol i’w cael o fewn moron organig i’w cymharu â moron anorganig), mae’r ddadl ar sail blas a ffresni yn gryfach. Beth sydd agosach at ein dealltwriaeth gyfredol o blataid o fwyd iach: diet cyffredin llafurwr Cymreig ym 1910 (yn cynnwys te cartref, wyau organig, cawl â llysiau’r gaeaf, maidd a bara ceirch), neu fwyd y sawl sy’n dibynnu ar fariau siocled, prydau parod a chig rhad ein archfarchnadoedd heddiw? Mae’r cwestiwn yn un agored, o leiaf.

Yn drydydd, mae’r gorffennol yn lliwio canfyddiad pobl o’r hyn sy’n ‘normal’ neu’n ‘dda’. Os ydyn ni’n credu mai cadw defaid, er enghraifft, fu swmp a sylwedd amaeth ein hardal ni ar hyd yr oesoedd, fe fydd hynny yn ein harwain i gysylltu’r arfer hwnnw gyda’n hunaniaeth leol. Mae hynny’n naturiol: yn gymwys neu’n gam, tynnwn ar y gorffennol i ddilysu arferion y presennol. Dyna arwain felly at ebychiadau fel hyn: ‘Allwch chi ddim ‘neud hynny yma – gwlad da godro yw hon, nid perllannau!’ Ond byddai edrych ar fapiau 1880 yn dangos i bod perllannau niferus yn y cylch ym 1880, ac archwiliad o’r llyfrau hanes yn dangos mai dim ond ers yr 1950au y diflannodd cyfran helaeth ohonynt o’r dirwedd. Dyna ddilysu wedyn ymgais i arallgyfeirio trwy ehangu cwmpas canfyddiad pobl o’r hyn sy’n normal yn eu bro a’u cymdogaeth.

Yn sgil hynny mae hefyd pedwaredd agwedd i’w hystyried, sef gwerth y gorffennol yn yr ymgais i fachnata a dweud stori ein bwyd gerbron y sawl fydd yn prynu’r bwyd hwnnw. Gwireb digon defnyddiol yw nad yw pobl, at ei gilydd, yn rhy hoff o newid. Tueddu i hoffi traddodiad a’r hyn sy’n rhoi i ni deimlad o ddiogelwch y byddwn ni, ac mae hynny yn enwedig o wir ym maes bwyd. Felly yn sgil hyn, un peth yw dweud ‘dwi am gynhyrchu caws dafad ar fy fferm ym Meirionydd’ a marchnata’r cynnyrch newydd cyffrous hwn. Ond peth arall wrth gwrs yw dweud, ‘dwi am ddechrau cynhyrchu eto un o fwydydd mwyaf traddodiadol y rhan hon o’r byd, caws dafad,’ a’i farchnata yn erbyn y cefnlun hwnnw (ac oes, mae hanes hir i gaws dafad yn ucheldir Cymru).

Yn olaf ac efallai bwysicaf yng ngoleuni argyfwng yr hinsawdd a’r newidiadau posib a ddaw yn sgil hynny i’n ffordd o fyw, mae ein hanes yn cynnig gwersi pwysig i ni am botensial ein tir a’r rhwystrau bioffisegol sydd arnom yn y cilcyn hwn o’r ddaear: os yw pobl wedi cynhyrchu rhyw bethau yma yn llwyddiannus yn y gorffennol, mae hynny’n dangos ei bod hi’n bosib gwneud, ac mewn ffordd sero-carbon hefyd. Doedd ein cyndeidiau ddim yn ffyliaid: os oedden nhw’n tyfu grawn ar draws Cymru, a hynny yn bennaf ar ffurf rhyg mewn rhai ardaloedd, ceirch mewn ardaloedd eraill a gwenith mewn rhannau eraill eto, gallwn dybio bod yna resymau da y tu ôl i hynny. Mae grawnfwydydd yn enghraifft da o hyn: doethineb confensiynol ein dydd yw bod amodau Cymru yn ei gwneud yn wlad anaddas iawn i dyfu grawn. Ond o graffu ar y ffeithiau, gwelir mai anaddas i dyfu grawn modern, mewn ffyrdd confensiynol, modern (sy’n syndod o newydd) yw amodau Cymru. Gwelais â’m llygad fy hun gae o wenith traddodiadol, chwe throedfedd o uchder yn tyfu yn nyffryn Aeron yn haf 2019. Roedd y gwenith wedi ei wthio i’r llawr gan stormydd Awst fwy nag un waith, ond wedi cynhyrchu cnwd da: byddai gwenith modern ddim wedi ffynnu o dan yr un amgylchiadau. Mutatis mutandis, mae’r un yn wir i wahanol raddau ar draws y sin fwyd. Ac o aros gyda’r grawnfwydydd, sut mae prosesu a gwneud blawd defnyddiol? Un opsiwn yw melinau dwr, sydd nid yn unig yn sero carbon, ond yn medru gwneud eu gwaith tawel, toreithiog heb ddefnyddio un Kwh o drydan, ond yn hytrach yn addasiad destlus i dirwedd fryniog ein gwlad.

Cyn cloi, dwi am gynnig rhai enghreifftiau penodol yng ngolau hyn oll o bethau o’n hanes bwyd a allai fod o fudd mawr eu hail-ystyried – fel ysbrydoliaeth:

  • Garddio trefol/ dinesig. Mae hanes o gynhyrchu bwyd yn ein trefi ers canrifoedd, ac yn enwedig o 1700 i’r rhyfel byd cyntaf, roedd o bwys. Gweler erthygl yma sy’n ymhelaethu.
  • Bara lawr. Ceir pwt am y bwydan annisgwyl ond cyfoethog yma.
  • Allforio menyn a chig eidion o ansawdd. Mae ffermdai cerrig niferus Eryri o oes y Tuduriaid yn tystio i’r cyfoeth wnaeth nifer mewn rhannau o Gymru trwy allforio gwartheg i farchnad fawr Llundain. Dyna sôn am y porthmyn wrth gwrs – ond nid rhyw draddodiad hyfryd diniwed oedd hyn, ond busnes – ffordd o wneud arian. Roedd ansawdd y gwartheg, ac ansawdd y cig yn sail i’r farchnad drawsffiniol a phroffidiol hon, oedd o bwys mawr i economi wledig Cymru am ganrifoedd. Gweler canol y darn hwn.
  • Diodydd – yn ogystal â chwrw, seidr, medd roedd diodydd eraill a oroesodd nes i de eu disodli: meddyglyn a diodgriafol yn ddau. Bydd erthyglau am y rhain ar y wefan yn y dyfodol.

I gloi felly, dyw ein ddoe ddim fel ein heddiw. Dyn ni wedi gweld mewn sawl ffordd bod bwyd ac amaeth hanesyddol Cymru yn amrywiol ei natur. O’r bwydydd a gynhyrchid, i’r canran o’r boblogaeth oedd yn cymryd rhan, i’r ffaith sylfaenol bod cymaint o fwyd yn cael ei gynhyrchu adre ar gyfer defnydd cartref. Mae’r gorffennol yn ein helpu i newid persbectif; i weld mai sefyllfa dros dro yw’r drefn bresennol ym mhob oes, a bod ein stori bwyd ni yn medru bod yn ehangach na dim ond stori’r hyn roedd y farchnad yn galw amdano dros y degawdau diwethaf.

Bwysicaf oll yn fy nhyb i, mae’r gorffennol yn cynnig posibiliadau amrywiol i ni – amcan o bosibiliadau ein gwlad – mewn byd heriol. Wrth sôn am yr argyfwng hinsawdd, son ydyn ni mewn gwirionedd am restr o heriau amrywiol ond cysylltiedig y gwyddom ni amdanyn nhw. Fe all bwyd ac amaeth fod yn rhan bwysig o’r ymateb i’r heriau hynny, mewn cymaint o ffyrdd: trwy gynnig sylfaen i fywoliaeth, i ffyniant ardaloedd gwledig a threfol fel ei gilydd ac fel conglfaen bywyd cyfforddus, iach. Wrth i’r hinsawdd newid, mae lle i gredu y bydd modd cynhyrchu mwy yng Nghymru nag erioed o’r blaen: rhaid i ni ddechrau meddwl nawr am hynny, fel ein bod ni’n gwneud dewisiadau da am resymau da – a gall ymgeisio i ddeall y gorffennol yn ofalus dalu ar ei ganfed wrth i ni geisio gwneud hynny.

Os hoffech glywed rhagor…

Mae gen i lyfr newydd ar y gwell: ‘Welsh Food Stories’, cyhoeddi ddiwedd 2021 neu ddechrau 2022 gyda Gwasg Prifysgol Cymru. Gallwch dderbyn diweddariadau achlysurol iawn trwy roi eich ebost i’r blwch isod:

[1] Gweler enghraifft da ym mhrosiect Dyfi

[2] Amcangyfrif personol, yn sgil ffigyrau o’r arolygon amaethyddol o ddiwedd y 19eg ganrif, 1958 ac 1992 a drafodir yn Graves, C., Apples of Wales (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 2018)

[3] Gw. gweithiau a ddyfynir yn e.e. Pollan, M., In Defence of Food (London: Penguin, 2008) ac Aujla, R., The Doctor’s Kitchen (London: HarperCollins, 2009)

A Small Farm Future: a Welsh perspective

A Small Farm Future by Chris Smaje is subtitled ‘making the case for a society built around local economies, self-provisioning agricultural diversity and a shared earth’. Smaje’s surprising core argument in this ambitious and timely work is that some kind of ‘small farm future’ in the above vein is both necessary and in fact, inevitable. Necessary, in the sense that in light of the compounding crises that now beset western civilisation, a society of this kind offers our best chance of a humane, liberal society that both reflects the democratic values held dear by most in the West, and respects the ecological limits set on human civilization by the planet on which we live. This is a desirable small farm future.

But a small farm future of some sort is, says Smaje, inevitable in the sense that as a result of the crises facing our civilisation a significant proportion of the world’s population will likely end up in a situation where they are dependent on cultivating small parcels of land for their economic basis – and, he intimates, this is likely to be the case for the majority of the world’s population regardless of the trajectorywe take. This is far from a groundless assertion, describing as it does what is already the reality for 1.2 billion people globally[1], and as Smaje notes, without the inflated symbolic economy drawing people to the slums and peripheries of the early 20th century’s megacities, the security offered by the land will once more increase in weight in their decision–making. This phenomenon is already in evidence in economies rejected by the arbiters of the current system, such as Greece and now Lebanon: a dystopian small farm future.

Wales is not, of course, currently in that economic place. It therefore stands in a position where it could opt to set a course for the former, desirable small farm future.[2] Most of Smaje’s energy in the book goes into outlining the choices and trade-offs that societies across the western world will need to negotiate in order to avoid the latter future and land instead somewhere in the realms of the former, desirable one. And as a small political-cultural unit currently on the periphery of the global capitalist system (or rather, the western inner ring thereof), Wales is in some-ways well-placed to make choices that would lead to that desirable option. A number of phenomena in the Welsh cultural and political landscape also augur well for this, on paper: a government that has, in its rhetoric at least, long been supportive of ambitious action towards creating a sustainable society (cf. the future generations act, the early adoption of planning policies allowing for low-impact dwellings and livelihoods and other legislation in a similar vein); the small size of farm holdings in the country and the high percentage of owners, rather than tenants (in contrast to Scotland or England); the fact that the current economic settlement doesn’t work well for Wales, at least when in comparison with most neighbouring societies (so that government and civil society hasn’t much to lose in opting to chart an unorthodox course).

There are however significant obstacles to the realisation of anything approximating Smaje’s vision in Wales. Many of these arise from the Welsh situation: perhaps the most important of these is the destruction over recent decades of the lingering vestiges of peasant culture in this country, as in other parts of north-western Europe. Add to this is the lack of a strong civic sphere: the peculiar fact that national conversation take places within different bubbles (British/ Welsh-regional/ Welsh-language) with poor interfaces between these conversations. Much energy therefore necessarily goes into the creation and maintenance of those parts of civic society which many other comparable societies take for granted; and when you’re forced to argue about the terms of your own existence as a cultural unit, there is little bandwidth left for serious debate about issues which seem tangential.

One of these obstacles, however, illuminates tensions which will be of relevance to the discussion about desirable small farm futures well beyond the bounds of our small country. The attractiveness of the small-farm future option arguably applies in the western world most readily to people in marginalized rural areas, who already have emotional investment in the flourishing of the countryside and of farming in particular, and who can see with their own eyes the bankruptcy of the current settlement. The kind of society sketched by Smaje is likely to be intrinsically attractive to many in these contexts, and to be viewed as a solution to many currently intractable and emotionally draining problems for these communities (rural depopulation, lack of jobs, thinning of society).

Cwmyrarian was once a prosperous mixed farm, known for miles around. It provided work for a large family and several farmhands into the mid 20th century but now lies in ruins with its lands split between other holdings.

But in a Welsh context, and undoubtedly many others, solutions touted for rural Wales’ problems (which are at their most acute in the Welsh-speaking parts that cover a good half of the country by area and represent an internal colony of an internal colony in the words of Seimon Brooks) are often bedevilled by a perception that they are foisted upon those communities from the outside. In other words, the kinds of well-meaning institutions and organisations that are the main vehicles for rebuilding the foundations for a positive small-farm future in rural Wales tend to draw their energy and support from outside the communities which they would depend upon and ostensibly benefit. Particular organisations are not the point here: culture and ownership are. From a Welsh perspective this cuts to the core of the greatest weakness in Smaje’s erudite tome: a reluctance, perhaps understandable given his project, to engage with cultural specificities – and thus to acknowledge the real-world implications of these specificities on the likelihood of a positive small-farm future of the type he outlines arising in many contexts.

In other words, there will only be a desirable small-farm future if the effort to create one comes from within the communities themselves: otherwise, all that happens is the creation of a new fault-line between the advocates of such a settlement and everyone else. This potential disengagement is a serious issue, which pertains to ownership – in the emotional sense. In a section touching on these issues in section 4 Smaje states that, ‘as communities develop new commons through self-provisioning from the local ecological base, everybody’s voice counts, not just that of local elites…’[3] But it is far from clear in real-world scenarios where efforts to make this happen are underway that everybody’s voice does count – not because of exclusion so much as the fact that not everybody (or everybody that ought to matter) is in the room. They won’t be in the room if they aren’t invited; but they also won’t come if they don’t feel any potential ownership.

This is about more than simply making the case for a small farm future within wider western culture (vital though that is). Local ownership only happens through the means of local culture – there isn’t an alternative for the kind of bottom-up shift that Smaje is advocating (top-down is different, of course). And so that local culture needs to be the prism through which an argument for a small-farm future is filtered. In other words, the very rationale for why a small-farm future could be a desirable future needs to differ in meaningful ways from context to context. Where this doesn’t happen, only the “likely candidates” will take this forward – which risks alienating those very communities who most need a future of this kind, and who will also be most needed to make it happen in many western contexts. To avoid this, the argument in favour of a local small farm future should therefore look substantially different in the US rust belt, and Welsh-speaking rural Wales and wealthy Bavaria (where much of the same applies, mutatis mutandis). This is a point which Smaje almost acknowledges and often touches on, but which may transpire in practice to be key to the balance between the dystopian and the desirable small farm futures he outlines.

Despite this weakness in his argument, A Small Farm Future is a watershed work – intellectually brilliant and strongly argued. Several of the heuristics Smaje employs are illuminating (the concept of stocks and flows, the centrality of trade-offs for his analysis or the term ‘symbolic economy’ used above); and his bold marriage of sociology, political economy and philosophy with food history and agricultural analysis is riveting. We have here the ambitious groundwork, global in scale, for exactly the case for a small farm future that Smaje set out to write. It now remains for those of us who share his vision to do the hard work of applying that to our own varied contexts.

Carwyn Graves, Caerfyrddin. Mis Hydref 2020.

This piece first appeared on the Welsh Food manifesto website – well worth going to take a look at what they’re doing to work towards these kinds of futures.

[1] p.91

[2] This term is also repeated, slightly ad nauseam, in the book.

[3] p.260

Welsh urban gardening: a sketch

In a country whose historiography is marked by binary oppositions – Welsh-speaking/ English speaking, chapel/ church, rural/ urban, nationalist/ unionist etc. – narratives that don’t neatly belong to either pole run the risk of falling through the cracks. Such is the case with the history of apple cultivation in Wales, which I explored in Apples of Wales, and such is perhaps also the case when we come to urban gardening in Wales: an activity neither in any ordinary sense urban, but not rural either, and not belonging to any common historiography of Welsh food.

Nevertheless, urban and peri-urban horticulture is longstanding feature of the Welsh townscape and landscape. There is nothing exceptional in fact this when considered on a European scale, with urban orchards and productive gardens surrounding the cities of Europe from London to Seville and from Stuttgart to Constantinople from the Middle Ages until the ubiquity of cheap fossil fuels transformed urban life and made them redundant. Welsh towns were during this period all small by European standards, with only Haverfordwest, Wrexham, Carmarthen and Cardiff at various points even approaching what in other contexts would be considered a medium-sized market town. But there was nothing exceptionally un-urban about Welsh society before 1800, and beyond their size there was not much that was exceptional about the Welsh townscape – which included gardens and orchards.

With the military conquest of Wales complete at the beginning of the 13th century, the presence of peace permitted town development. The Welsh townscape became one characterized not only characterized by markets, churches and pubs, but also by the presence of ‘barns, cowsheds, pinfolds, dovecotes and mills, gardens and orchards within urban precincts.’ The presence of the latter is firmly testified first and foremost by records of complaints when ‘pigs and goats ran amok in poorly fenced curtilages and destroyed fruit trees and vegetable beds’.[1]

Much of this work would have been done by women, who worked also worked as innkeepers, shop-keepers and much else during this period. Of 460 deeds relating to the town of Haverfordwest during the 14th-16th centuries, around 70 were granted to or by women, acting in their own capacities.[2] The tantalizing glimpse into the ownership of Gardd y Berllan (‘orchard garden’)in St Asaph in the 1390s fits into this picture – it was owned by two women called Gwenllian and Tangwystl, who between them owned 24 rods of inherited land.[3]

Many of these gardens in the foremost Welsh towns were monastic in ownership. Cardiff had its Blackfriars and Greyfriars on land now covered by Bute Park and Cathays Park respectively. Speed’s 1610 map of Cardiff shows the streets surrounded by plots on which stand trees – undoubtedly productive orchard trees for the most part. Haverfordwest and Carmarthen were also dominated by monastic institutions, and these well-networked institutions are likely to have been responsible for seeing new cultivation techniques and crops introduced into the Welsh gardening scene.

It has been demonstrated in detail by Thirsk and others that gardening in England during the early modern period was characterized by change and the whims of fashion as much as economic pressures. There is no reason to suppose that this was not also the case in Wales, but the constant that underlies this change throughout the long centuries until the industrial revolution is the presence of those gardens and their place in the Welsh townscape. By the time of Walter Davies’ reports into agriculture in South Wales as published in the 1810s, the most important centre of market gardening in the Cardiff area had become Llandaff:

‘The kitchen-gardens of the market-men at Llandaff, near Cardiff, are numerous and productive ; supplying the most convenient parts of South Wales, and in a certain proportion the Bristol market, with vegetables : such a group of gardens for the accommodation of the public, we have not noticed elsewhere within the district. To enumerate the several articles of the first-rate gardens, would be to write in part a botanical dictionary : the crops of a farmer’s- garden consist of the vegetables most appropriate to his table, viz. early potatoes, yellow turnips, early and winter cabbages, greens, varieties of pease and beans, carrots, onions, and other alliaceous plants, and varieties of salads; to which some add brocoli, cauliflowers, asparagus, seakale, rhubarb.’

The range of vegetables listed here is by Davies’ own admission only a part of what was known and grown. The presence of asparagus and salads on his list may go some way to dispelling some tired notions of historic Welsh fare. More telling still in this context are his remarks that ‘such a group of gardens’ are not seen elsewhere in the district, implying that although the Llandaff market gardens were exceptional in their extensiveness, that nevertheless single market gardens existed in other parts of South Wales, not to mention private garden and orchard plots.

This picture is given more detail by the records pertaining to the land behind Furnace house in Carmarthen a decade later. According to the lease document held by the National Library of Wales,

‘On the 25th Jan 1819 Charles Morgan Esq of Furnace house leases the substantial garden there to John Adams Gardener ‘together with the Hothouse, Peach House, Pinepits, Melonpits, Melon and Cucumber Pits & Frames Hand [Glasses] and everything therein contained, Summer House, sheds, Gardeners Lodge [Hand Glasses] together with and the use of all the pots plants (and) Garden Tools & garden Implements are now used in the said Gardens Green House Hot Houses, House and premises….also rendering and delivering unto the aid Charles Morgan his Heirs or assigns yearly as duties during the said term three of the largest and best Pineapples, a Basket of the Choicest Grapes viz Muscat of Alexandria, Gemaine Tokay, Black Damascus and [Prontiniae] a basket of the choicest grapes in muscat of Alexandria, a specimen also specimens of the choicest wallfruit, the same fruit to be rendered on the 2nd day of August in each year (being the Birthday of Master Rob t Morgan)’[4]

The range of fruit grown, including varieties of grape well regarded for their flavour to this day, and pineapples (!) melons and peaches, implies a high level of gardening skill. The requirement to deliver some of these as part of the rent to the wily landowner implies a discerning palate and sneaky mind on his part! This land is now covered by the municipal car-park behind Carmarthen Library.

What salience does this brief sketch have? Wales’ population is now more urban than at any point in the past. Poor diet and lack of time outside amongst greenery have both in different ways become increasingly recognized as significant contributing factors to poor physical and mental health. Food production is one of the primary causes of global carbon emissions. Urban gardening presents itself as a partial but strategic solution to all three problems, as well as contributing to the liveability of urban spaces and could be part of a wider rebirth of Welsh agriculture. A renaissance of urban growing in Wales would be an enterprise with deep roots and the potential to contribute in numerous ways to the quality of life of Wales’ townspeople and city-dwellers.

Ripostes to this are usually quick off the mark, but to argue that no significant quantities of food can be produced in this way is to ignore the evidence of the vast majority of humanity’s collective urban experiences throughout history, who produced serious quantities of organic fruit and vegetables for centuries in urban and peri-urban contexts. This, as outlined above, was no less true in Wales than elsewhere – and with a warming climate, Charles Morgan’s Carmarthen peaches and melons become an even more worthwhile endeavour.

The second common riposte to this vision usually refers to some desire to revert to a peasant existence. But to argue that providing widespread urban growing (employment) opportunities would be undesirable when compared to the current is to posit that a desk-based existence or one as a zero-hour delivery driver is for almost everyone preferable to toil in the (urban) fields: an assertion unlikely to be supported by the evidence.

Of course, good work is already happening in this field, and the barriers to a true renaissance are significant – business models, land prices and the economics of food production currently pose real obstacles. But a perception that urban growing has no place in Welsh townscapes should not be one of them.

Select Bibliography

Walter Davies, Agricultural Survey of South Wales (1814)

Joan Thirsk, Food in Early Modern England (London: Continuum, 2006)

Ed. Helen Fulton, Urban Culture in Medieval Wales (Cardiff: University of Wales Press, 2012)

Carwyn Graves, Apples of Wales (Llanrwst: Carreg Gwalch, 2018)

[1] 24, ‘In search of an Urban Identity’ in Urban Culture in Medieval Wales

[2] 175, ‘The townswomen of Wales’ in Urban Culture in Medieval Wales

[3] 25, Apples of Wales

[4] NLW Griffith Owen Collection 25123 – with kind thanks to Sara Fox for sharing this, and to Hannah Jones for the transcription.

9. Sbeis

Soniwyd eisoes sawl tro yn y gyfres hon o ysgrifau am y peth annelwig hwnnw, ‘diwylliant bwyd Cymru’. Mae’n annelwig mewn sawl ffordd: am nad yw’n gysyniad cyfarwydd mewn trafodaeth Gymraeg am ddiwylliant Cymru; am nad yw’n derm a ddefnyddir gan haneswyr Cymru; am nad yw’n gwbl amlwg i Gymru feddu ar ‘ddiwylliant bwyd’ hyd yn oed, yn awr nac yn y gorffennol  – ac yn bennaf oll am na ddiffiniwyd y term eto (hyd y gwn i).

Dyma feiddio bwrw at i’w ddiffinio felly, a hynny trwy fynd i’r afael â’r cwestiynau yr ydym yn ymdroi yn eu cylch yma: sut gallwn ddeall hanes bwyd Cymru yn ei grynswth? Hanes bwyd pwy yw’r hanes yna? Pa fwydydd sydd o dan sylw wrth feddwl am fwydydd hanesyddol Cymru? Ai bwyd y werin Gymraeg yw bwyd Cymru yn bennaf – neu yn unig? O dipyn i beth felly y down i weld cwmpas posib y term ‘bwyd Cymru’, ac yn sgil hynny y bydd modd meddwl yn ystyrlon am ystyr ‘diwylliant bwyd Cymru’.

Sbeis

Er mwyn dechrau ar yr ymgais i ddiffinio bwyd Cymru, ystyriwyd mewn sawl ysgrif gwestiwn y tai mawrion a’u bwyd, a’r berthynas rhwng hynny â bwyd gweddill y boblogaeth.

Ac un lle da i barhau â’r ymgais yw trwy ystyried hanes sbeisis yng Nghymru, gan edrych ar sunsur yn benodol y tro hwn. Dosbarth o fwydydd perthnasol iawn i’r drafodaeth hon yw sbeisys, am eu bod bron yn ddieithriaid yn fwydydd a fewnforir i Gymru, ac felly o reidrwydd yn estron, ac yn anoddach i’r werin gael gafael arnynt na’r dosbarthiadau uwch. . Er eu hestronrwydd digwestiwn, aeth nifer da o sbeisis yn ddanteithbethau mor gyfarwydd i’r Cymry, fel llawer o ddiwylliannau eraill Gogledd-orllewin Ewrop, nes mynd yn ddiarhebol o gartrefol. Os oes y fath beth â diwylliant bwyd Cymreig yn hanesyddol, mae penderfynu a yw estronbeth fel sbeis yn perthyn iddo yn sylfaenol i’r drafodaeth

Rydym yn ceisio canolbwyntio ar y cyfnod rhwng tua 1500 a 1750 yn y gyfres hon o ysgrifau, ond mae cwpled gan y bardd Tudur Aled (1465 – 1525) yn cynnig dechreubwynt da wrth son am sbeis:

Mae ar ginio mawr Gwynedd / Enw ysbîs Ynys y Bedd; / Sinamwn, saffrwn, a sens.[1]

Dyma un o’r troeon cyntaf i’r gair benthyg ‘sbeis’/ ‘ysbis’ gael ei ddefnyddio yn y Gymraeg, a hynny yn y 15fed ganrif. Mae’n crybwyll enghreifftiau penodol o sbeisys a weinid ar fwrdd uchelwr yng Ngwynedd yn ei ddydd: sinamwn, saffrwn a sens (=incense). Tua diwedd y 14eg ganrif yr oedd rosmari a saffrwn yn dechrau ennill eu plwyf yn Lloegr, gyda sawl cofnod o bobl yn ei dyfu i’r farchnad yn swyddi Essex a Hertfordshire erbyn yr 1450au.[2] Ceir cyfeiriadau at saffrwn yn cyrraedd porthladd Caerwysg yn Nyfnaint mor gynnar â 1313.[3] Erbynh ail hanner y 15fed ganrif ceir cofnodion manwl o fasnachwyr Eidalaidd yn mewnforio turmeric, sunsur, sinamwn, ciwmin a chlows yn rheolaidd i borthladdoedd Lloegr. Roedd nwyddau niferus eraill yn cyrraedd porthladdoedd Cymru (fel ffigys, eirin sych a resins yn Ninbych-y-Pysgod) erbyn y cyfnod hwn felly gallwn hyderu y byddai sbeisis yn cyrraedd porthladdoedd Penfro, Caerfyrddin neu Fiwmares erbyn oes Tudur Aled yn ogystal.[4] Pa bynnag borthladd a ddefnyddid, mae son am daliadau am sbeis yng nghofnodion castell Rhaglan o’r cyfnod.[5]

Roedd y gair – ac felly’r cysyniad – wedi ennill ei blwyf yn y Gymraeg yn ddigonol erbyn 1547 i  Salesbury gynnig diffiniad ohono yn ei eiriadur, sef: Llyseu sioppeu ne speisys. Dyma awgrym eu bod ar gael i bwy bynnag oedd yn ddigon cyfoethog i ddefnyddio siopau i allu cael mynediad iddynt (nid trwch y boblogaeth!) Yn hwyrach yn ein cyfnod ceir awgrym bod sbeisis ar gael mewn marchnadoedd yn ogystal â siopau – ac felly lled-awgrym eu bod yn mynd yn fwy cyffredin, gan fod marchnadoedd yn hygyrch i gyfran uwch o’r gymdeithas nag a ddefnyddiai siopau. Dyma er enghraifft nodyn yng ngeiriadur Syr Thomas Williams (1604-7): yr Speis, ne’r lhysæ marchnat a elwir … Sinser d.g. Zingiber.

Ac felly erbyn i ni gyrraedd y 19fed ganrif, a galw am sbeisys mewn ryseitiau traddodiadol niferus, gan gynnwys nifer o ryseitiau’r Nadolig, roedd y Cymry wedi bod yn gyfarwydd â’r gair a’r cysyniad am ganrifoedd lawer. Nid gyda dyfodiad rheilffyrdd na’r archfarchnad y daith sbeisys yn rhan o fwyd Cymru – ac mae hanes sunsur yn amlygu hynny.

Sunsur

Yng ngwaith Guto’r Glyn, bardd arall, y ceir y cyfeiriad cyntaf at sunsur yn y Gymraeg:

Sinsir a felir ar fwyd / A graens da rhag yr annwyd. /

Sinamwn, clows a chwmin, / Siwgr, mas, i wresogi’r min.

Ac mae pennill ddigon tebyg iddo gan Lewys Glyn Cothi:

Saffrwm, mas hoff o’r meysydd,
a graens gardd, ac orains gwŷdd,
sugr candi i mi ’mhob modd,
sinser ar ddewis ansodd,
sinamwm, almwns, cwmin,
balsamẃm yw blas ’y min.[6]

Dyma restrau o ddanteithfwydau a ddefnyddid ar fyrddau’r uchelwyr, ac ymhyfrydu amlwg ar ran y beirdd yn y profiad o fwynhau’r blasau cain hyn – yn ogystal â’r statws roddai’r sbeisis hyn i’w noddwir. Enwir yr union dri sbeis gan y beirdd hyn ag y cawn ym mhennill Tudur Aled hefyd, a nodyn diddorol gan Guto’r Glyn y melir y sunsur ar fwyd. Hynny yw, nid newyddbeth anghyfarwydd oedd sunsur i ddosbarthiadau uwch Cymru erbyn y cyfnod hwn: rhywbeth i’w fwyta, ac i’w fwyta ochr yn ochr â sbeisys penodol eraill, megis sinawm a siwgr. Yr un, wrth gwrs, yw rhai o’r cyfuniadau hyn yn ein defnydd ni o’r sbeisys dan sylw – ac hefyd diwylliannau bwyd eraill Gogledd Ewrop, fel yr Almaen. O feddwl am ddiwylliant bwyd fel set o arferion yn ymwneud â bwyd a rennir gan garfan o bobl, ymddengys bod sunsur yn ymgartrefu yn niwylliant bwyd y Cymry erbyn diwedd yr oesoedd canol.

Wedi hynny, cawn erbyn y 16fed ganrif sawl esiampl o gyfeiriadau at sunsur mewn ryseitiau a gyhoeddid yn Gymraeg mewn ffynonellau amrywiol (diolch i waith caled ymchwilwyr Geiriadur Prifysgol Cymru am y rhain hefyd):

c. 1566: y saws yw singer gwedy ratio a mwstart a vynegr.…ystraynia drwy laeth yn vrwd a chydag ef lawer o siwgr a sinser yna berw hwynt.

Diwedd. 16g : [c]ymysc ef a ffowdr singir ne suger da.

1759 : sinsir wedi ei falu….

1771 : Cymmerwch Sinsir gwyn.

1800: tair wns o sinsyr a dwy wns o bupyr Iamaica.

Nid syndod mo hyn : o gyfnod cyhoeddi ym 1596 The Good Housewife’s Jewel gan Dawson ac ymlaen, roedd sunsur, ynghyd â sawl sbeis arall yn ymddangos yn rheolaidd mewn llyfrau coginio Saesneg.[7] Gwelid gostyngiad nodedig hefyd ym mhrisiau sbeisys o ddechrau’r 1600au ymlaen, a hynny yn arwain erbyn canol y 18fed ganrif i ffermwr yn Hertfordshire allu disgwyl i fenywod tŷ cyffredin yn ei sir ddefnyddio sinamwn a nytmeg yn rheolaidd wrth bobi. Dyna felly oedd y patrwm yn Lloegr y gallwn ddarllen y cyfeiriadau uchod at sinsir yn y ryseitiau Cymraeg hyn yn ei erbyn.

At hynny, gwyddwn wrth waith R Elwyn Hughes a Bobby Freeman fel ei gilydd mai yn Saesneg yr oedd holl lyfrau coginio’r cyfnod yng Nghymru, â thueddiad cryf ynddynt i ddynwared ryseitiau oedd yn boblogaidd ymhlith bonedd Lloegr ar y pryd. Weithiau cyhoeddid llyfrau coginio i’w prynu, ond mwy cyffredin oedd cyhoeddi llyfr coginio mewn plastai unigol i groniclo y ryseitiau aruchel a baratoid yn y tai hynny. Dyna gefndir llyfr Rebekah Jones am goginio Neuadd Trawsgoed ym Maldwyn, a ysgrifennwyd yn ei llaw ei hun ym 1741.[8] Cynhwysa hwn rysait ar gyfer ‘artechoack pie’ ac ynddo ‘artichoke hearts, dates and raisins, seasoned with vinegar and sack, ginger and sugar….’. Gallwn gasglu o hyn bod sunsur yn gyffredin mewn coginio ymhlith y dosbarthiadau uwch yng Nghymru’r cyfnod, fel yn Lloegr, a’i bod o bosib yn dechrau dod yn fwy fforddiadwy i ddosbarthiadau is hefyd.

Mae tystiolaeth ieithyddol o blaid y dybiaeth honno. Y cryfaf yw’r enw a roddid i’r planhigyn a elwir yn Saesneg ‘cheese-wort’; erbyn 1722, ‘sinsir y gors’ oedd hwn yn Gymraeg, neu’r ‘boethwraidd’. At hynny, ceir y cyfeiriad cyntaf yn y Gymraeg at ‘fara sinsirog’ mewn geiriadur a gyhoeddwyd ym 1773. Tua’r adeg hyn yr oedd gingerbread yn mynd yn gyffredinbeth yn Lloegr ac yn ei threfedigaeth americanaidd, oherwydd y gostyngiad sylweddol ym mhris siwgr. Gallwn gasglu felly mai o gylch y cyfnod hwn, man hwyraf, yr aeth blas sunsur yn rhywbeth yr oedd cyfran go dda o boblogaeth Cymru yn gyfarwydd ag ef. Roedd hynny’n wir i’r fath raddau bod ‘hen shinshir’ erbyn dechrau’r 20fed ganrif yn ymadrodd llafar a ddefnyddwyd yn ardal Bangor am ddyn â thymer yn perthyn iddo; aeth sunsur yn ddihareb.

Ac ym maes y ryseitiau traddodiadol, llawr gwlad a gasglwyd gan Minwel Tibbot ac a gyfeirir atynt mewn gweithiau niferus y cier y dystiolaeth gyfoethocaf o hyn. Mae galw am sunsur mewn nifer o rysitiau Cymraeg, yn enwedig am wahanol deisennau, ond hefyd mewn seigiau mwy egsotig yr olwg i’n llygaid ni. Dyna i chi er enghraifft ‘maidd yr iâr’, a baratoid gydag bara a drochid mewn cymysgedd o laeth, wyau, sunsur, nytmeg a siwgr. Pan fydd y bara wedi gwlychu gan y cymysgedd, dyma roi’r cwbl i’r ffwrn, a’i fwyta pan fydd wedi coginio.

Roedd defnydd hir a sefydlog o sunsur felly yn hanes bwyd Cymru – a’r cynhwysyn yn un mor gyffredin nes i’r gair gael ei ddefnyddio yn drosiadol ym myd planhigion ac am bobl. Dyma ddechrau miniogi ein dealltwriaeth o’r cysyniad o fwyd hanesyddol Cymru, ac yn sgil hynny o’i diwylliant bwyd. Anodd byddai dadlau yng ngoleuni’r braslun uchod nad oes lle i sbeisys mewn trafodaeth o fwydydd hanesyddol Cymru, ac yn sgil hynny mewn unrhyw ddiffiniad synhwyrol o’n diwylliant bwyd. Does dim yn ddadleuol am hyn, wrth gwrs; ystyrir te yn rhan anhepgor o ddiwylliant bwyd Lloegr, a sinamwn yn greiddiol i ddiwylliant bwyd nifer o wledydd Llychlyn a’r Almaen – y ddau gynhwysyn yn estron i’r gwledydd dan sylw o ran eu tarddiad. Mae hanes sunsur yng Nghymru yn arddangos hefyd un o’r ffyrdd niferus y mae bwyd yn rhan o ddiwylliant y wlad yn ei grynswth – ond pwynt ar gyfer achlysur arall bydd hwnnw!

Cyfeiriadaeth ddethol

S. Minwel Tibbott, Welsh fare (Cowbridge: National Museum of Wales, 1976)

Bobby Freeman, First catch your peacock (Talybont: y Lolfa, 1980)

R. Elwyn Hughes, Dysgl Bren a Dysgl Arian: nodiadau ar hanes bwyd yng Nghymru (Talybont: Y Lolfa, 2003)

Joan Thirsk, Food in Early Modern England (London: Continuum, 2006)

Ed. Helen Fulton, Urban Culture in Medieval Wales (Cardiff: University of Wales press, 2012)

http://www.gutorglyn.net/gutoswales/gwledd-bwyd-sbeisys.php

[1] Dyfynnir yn Geiriadur Prifysgol Cymru dan sbeis.

[2] Thirsk, tud.6

[3] ibid, tud.10

[4] Ed Fulton, tud. 37

[5] http://www.gutorglyn.net/gutoswales/gwledd-bwyd-sbeisys.php

[6] Dyfynnir yn http://www.gutorglyn.net/gutoswales/gwledd-bwyd-sbeisys.php

[7] Thirsk, 54

[8] Freeman, 290

8. Bwydydd y broydd

Yn yr ysgrif diwethaf, cawsom gyfle i ystyried y diffyg rhyfedd sydd yn nhirwedd bwyd Cymru ar y naill law, ac yn ei brogarwch enwog ar y llall; sef y ffaith na chysylltir, yn gyffredinol, gymeriad ein bröydd gyda cuisine penodol. A dweud y gwir, go brin y cysylltir hyd yn oed bwydydd neu seigiau penodol gyda’n gwahanol bröydd, y tu hwnt i ryw syniad lled-gyffredin bod bara brith yn fwyd gogleddol, a pice ar y maen yn perthyn i’r deheudir.

Mae hyn yn fwy rhyfedd o nodi bod canfyddiad pur cyffredin hyd at ddechrau’r 20fed ganrif bod amrywiaeth ranbarthol sylweddol yn perthyn i batrwm bwyd ac amaeth yng Nghymru, dim llai nag a berthyn i iaith, crefydd neu bensaernïaeth o fewn y wlad. Mae cerdd David Thomas ‘Hanes Tair Sir ar Ddeg Cymru’ a drafodwyd yma, yn manylu ar hyn . Ond mwy dadlennol yw cyfeiriadau mynych a wneir wrth fynd heibio. Ystyriwn er enghraifft gerdd Ceiriog, ‘Pobl y potes a phobl y llymru’, sy’n cychwyn fel hyn:

‘A glywsoch chi hanes

Am ddau fan yng Nghymru,

lle mae pobl y potes,

a phobl y llymru?

Mae pobl y potes yn meddwl o hyd

am bobl y llymru sy’n brafied eu byd;

a phobl y llymru a haerant o hyd

Fod potes yn curo’r holl fwydydd i gyd….’

(Aiff ymlaen wedyn i gyferbynnu mewn modd tebyg cwrw a gwin.)

Cerdd ysgafn yw hi, sy’n tynnu moeswers tua’i diwedd am dueddiad pobl i weld man gwyn man draw. Ond mae’r ffaith y gall Ceiriog dynnu ar gefndir cydnabyddedig gan ei ddarllenwyr lle mae cwrw a gwin yn wrthbwyntiau i’w gilydd, a lle mae potes a llymru hefyd yn wrthbwyntiau yn yr un modd yn adrodd cyfrolau ar dirlun bwyd Cymreig sydd bellach yn estron i ni.

Hynny yw, cynnyrch ceirch yw llymru, a fwyteid yn gyffredinol, ymddengys, yn yr holl barthau hynny lle roedd ceirch yn rhan sylfaenol o’r diet – sef y rhan helaethaf o dir uchel a bryniog Cymru, yn ymestyn o Sir Aberteifi ac Arfon ar yr arfordir gorllewinol, hyd Morgannwg, Maesyfed a Threfaldwyn yn y dwyrain. (Lleihau mewn pwysigrwydd wnâi ceirch wedi ein cyfnod, ond parhâi yn gnwd cyffredin ar ffermydd Cymru hyd ganol yr ugeinfed ganrif, a chofnodwyd ym 1938 bod 7,406 o erwau dan geirch ym Morgannwg, o’i gymharu â 2,209 erw o wenith, 1,447 erw o haidd, 1,609 erw o datws a bron i 3,000 o erwau o faip ac erfin.)[1]

Llaeth enwyn, blawd ceirch a dŵr yw unig gynhwysion llymru, ac fe’i hadwaenid o dan yr enw ‘sucan’ yn gyffredin yn siroedd y De. Er bod hanes diddorol a chymhleth iddo, sy’n cynnwys ei daith dros y ffin i Loegr o dan yr enw benthyg ‘flummery’, bwyd cymharol difaeth ydyw yn y bôn. Cynnyrch sefyll blawd ceirch mewn dwr nes iddo gymylu, ac yna berwi’r dwr hwnnw yw’r saig. Ac er iddo gael ei fwynhau fel byrbryd wrth gynaeafu, neu fel tamaid i aros pryd, nis ystyrid yn ddigonol i gymryd lle pryd bwyd mwy maethlon. Adlewyrchir hynny yn y dyfyniadau mynych a geir yn y cofnodion amdano:

‘Llymru lled amrwd

i lenwi bol yn lle bwyd’ (Llangybi, Sir Gaernarfon)

‘Llymru llwyd da i ddim

Ond i lenwi bol rhag isho bwyd’ (Parc, Meirionydd)[2]

O ddychwelyd i gerdd Ceiriog, rhywbeth amrywiol ei natur ond digon tebyg i’r hyn a elwir yn ‘gawl’ neu ‘lobsgows’ ar y llaw arall yw potes. Llysiau tymhorol, cig (yn enwedig cig moch) a rhywfaint o rawn – boed hynny yn flawd ceirch, haidd neu wenith – , a’r cwbl wedi ei ferwi am gyfnod hir cyn ei weini i’w fwyta gyda bara. Saig mwy maethlon felly hyd yn oed o dan yr amgylchiadau gwaethaf byddai potes, ac yn yr haf a’r hydref o leia, mwy blasus hefyd.

Ac o ystyried patrwm tyfu ceirch (ac felly bwyta llymru yn gyffredin) ar draws y wlad, a’r rhannau hynny o’r wlad sy fwyaf addas i dyfu llysiau (a lle gwyddom roedd llysiau fwyaf cyffredin), nid anodd yw tybio mai yn y bôn cyferbynnu diet pobl yr ucheldir a diet pobl yr iseldir y mae Ceiriog yn y gerdd uchod. Ac os oedd gwahaniaethau rhanbarthol mewn rhannau mor sylweddol o’r ddiet â’r prif ymborth, neu’r staple food ys dywedir, anodd dychmygu na fyddai hefyd gwahaniaethau lled sylfaenol yn rhannau eraill y ddiet – diodydd alcoholaidd, melysfwydydd, seigiau tymhorol prinnach, llysiau a pherlysiau ayyb.

Yn ffodus, does dim rhaid dychmygu er mwyn dechrau amlinellu rhai o’r gwahaniaethau hyn, er bod angen llawer o waith pellach i gloriannu a gwerthuso’r dystiolaeth sydd ar gael. Ac nid casgliadau pendant yw’r rhain o bell ffordd. Mae natur y gwahaniaethau yn ei hun yn gwestiwn digon dyrys, er enghraifft:  dim ond rhan o’r patrwm y gellir ei ailgreu yw’r gwahaniaeth uchod rhwng bwyd yr ucheldiroedd a’r iseldiroedd, ac mae’r gwahaniaeth yn ei hun yn celu gwahaniaethau pellach rhwng dosbarthiadau cymdeithasol, daliadau crefyddol, ac arferion hyper-lleol gwahanol bentrefi neu deuluoedd hyd yn oed.

Nid rhestr gynhwysfawr yw hon felly, ond yn hytrach ymgais i geisio codi’r llen ar rai o’r arbenigeddau rhanbarthol a oedd o bwys lleol, ac a oedd yn rhan o ffordd o fyw i nifer sylweddol o drigolion yr ardaloedd hynny:

Aberoedd Llwchwr, Tywi a Taf – cocos. Parhaodd casglu cocos i fod yn arfer cyffredin gan ran sylweddol o’r boblogaeth oedd yn byw o fewn cyrraedd yr aberoedd hyn hyd o fewn cof, ac mae cofnodion di-ri o’r 19eg ganrif yn son am le canolog y ddefod i gasglu’r cocos o’r tywod ym mywyd trigolion y glannau hynny, a lle’r cocos yn neit y trefi a’r dinasoedd diwydiannol fel ffynhonnell fforddadwy o brotein.

Sir Fynwy – seidr afalau. Gwaith John Williams-Davies yw’r unig gofnod manwl cyhoeddiedig ar y testun hwn, ac fe’i crynhoir yn Afalau Cymru (2018). Mae tystiolaeth o’r genhedlaeth ola sy’n cofio’r hen ffyrdd o drin perllannoedd y sir wedi ei chasglu gan Gymdeithas Seidr a Pherai Cymru yma, ac erys y ffaith bod y diwydiant hwn wedi lliwio nid yn unig y dirwedd, enwau ffermydd a’r bensaerniaeth (trwy felinoedd seidr) ond hyd yn oed arferion cyflogaeth yn y sir ar un adeg – pan delid gweision fferm mewn seidr am eu gwaith.

Menyn Morgannwg. Gwelir y pwt yma am ymgais cychwynnol i drafod y maes hwn. Ond does dim amheuaeth na fu cysylltiad yn y dychymyg cyffredinol rhwng menyn a Sir Forgannwg am gyfnod hir mewn hanes, a’i fod yn un o allforion pwysicaf porthladdoedd yr arfordir deheuol.

Pysgodfeydd bae Aberteifi – ac yn benodol y penwaig. Mae cofnodion yn dyddio yn ol i’r oesoedd canol yn pwysleisio pwysigrwydd y diwydiant hwn ar hyd arfordir y gorllewin, o Aberporth ac Aberystwyth i fyny am Ben Llŷn. Noda Bobby Freeman bod pwysigrwydd y pysgodfeydd gorllewinol hyn yn cyferbynnu yn drawiadol gyda phorthladdoedd arfordir y De, ag Abertawe a Chaerdydd ddim yn datblygu diwydiant pysgota sylweddol hyd ddiwedd y 18fed ganrif.[3]

Eidion Eryri – y rhoddid cymaint o fri arno nes iddo fod yn un brif gynnyrch allforio Cymru am ganrifoedd, a hynny trwy ddwylo’r porthmyn. Diwydiant oedd hwn oedd yn ddigon sylweddol i lunio nid yn unig y dirwedd (trwy ffyrdd, tafarndai, ffynhonnau a llociau’r porthmyn ar hyd a lled y wlad) ond hefyd a greodd hunaniaeth gref a’i chwedloniaeth ei hun. Canolbwynt y cyfan oedd ansawdd y cig a ddoi o fridiau Cymreig o eidion – a’r rheiny yn parhau hyd heddiw i ennill cydnabyddiaeth fel un o’r cigoedd eidion gorau yn y byd. (Noder: mae’r Cymry yn hoff o ganu ein clodydd ein hun, ac yn tueddu i ymfalchio mewn rhywbeth fel petai’n eithriadol pan nad yw. Yn achos cig eidion, o’r tu allan y daw’r gyndnabyddiaeth, a hynny ers canrifoedd bellach).

Cwrw Wrecsam . Ceir cyfeiriadau mynych at gwrw Wrecsam, gan gynnwys un diddorol ym 1750 gan Edmund Jones am y llysenw ‘Cradociaid’ a roid ar ymneilltuwyr Wrecsam, a yrrid o’r dref oherwydd eu gwerthwynebiad i’r ddiod. Mae gan y dref ddwr da at fragu cwrw, a dyma wedyn y man cyntaf ym Mhrydain i ddod yn gartref i fragdy lager – cwrw Almeinig oedd yn estron i boblogaeth Prydain yn yr 1880au pan ddechreuwyd cynhyrchu Lagyr Wrecsam, ac a barhaodd am 120 o flynyddoedd, gan gysylltu enw Wrecsam unwaith eto â busnes bragu.

Mae peth wmbreth y gellid ei ddweud am bob un o’r uchod, a sawl cynnyrch arall y dylid ei gysylltu eto gyda’i fro. Ond pwysigrwydd hyn oll yw nid yn bennaf  y cyfle i gymryd golwg newydd ar agwedd ddigon diddorol o hanes bwyd Cymru; yn hytrach, mae i frogarwch bwyd berthnasedd mawr i ddyfodol bwyd ac amaeth yng Nghymru, a hynny mewn dwy ffordd.

Yn gyntaf, yn wyneb Brecsit a rheibio’r system ddiwydiannol-amaethyddol fyd-eang ar ffermydd bychain, ychydig iawn o siawns sydd gan ffermydd bychain Cymru i gystadlu. Ond o ganolbwyntio ar nwyddau gwerth ychwanegol (‘added-value’) ar gyfer marchnad gyfoethog Lloegr neu’r farchnad leol – fel oedd yn wir ym mho un o’r achosion a restrwyd uchod – mae yna ryw gyfle i barhau rhyw lun ar amaeth fforddiadwy yng nghefn gwlad Cymru.

Yr ail ffordd y mae i frogarwch bwyd berthnasedd i ddyfodol Cymru yw yn y cynnyrch lleol newydd hynny a allai, gydag amser, ddod yn arbenigedd gwbl newydd i’n broydd. Meddylier am win coch Morgannwg y 2030au, planhigfeydd te bryniau Ceredigion neu domatos dyffryn Clwyd. Mewn byd lle mae’r hinsawdd yn newid yn gyflym, mi fydd Cymru yn ei chael yn haws nag erioed o blaen cynhyrchu amrediad eang o gynnyrch. Yn ein dwylo ni mae’r dewis i’r cynnyrch yna, a’r posibiliadau a gynigiant, fod yn nwylo’r ffermwyr a’r cynhyrchwyr.

[1] Evans, Glamorgan, its history and topography, tud 136     

[2] Tibbot, Welsh Fare, tud.53

[3] Freeman, First Catch your Peacock, tud.41

7. Bwyd a bro

Mae brogarwch yn nodwedd gydnabyddedig o ddiwylliant y Cymry,  a hynny yr un mor wir yn 2020 ag ydoedd yn oes hen ŵr Pencader, a’i eiriau chwedlonol i Frenin Lloegr a ddyfynnwyd gan Gerallt Gymro yn ei ‘Ddisgrifiad o Gymru’:

Ac nid unrhyw genedl arall, fel y barnaf fi, amgen na hon o’r Cymry, nac unrhyw iaith arall, ar Ddydd y Farn dostlem gerbron y Barnwr Goruchaf, pa beth bynnag a ddigwyddo i’r gweddill mwyaf ohoni, a fydd yn ateb dros y cornelyn hwn o’r ddaear.

Mae’r brogarwch i’w weld amlycaf yma yn y ffordd y clyma’r hen ŵr ei safiad i’r ‘cornelyn o ddaear’ y mae ef ei hun yn byw ynddo. Adleisir hynny yng ngherddi beirdd canolog yr 20fed ganrif – ‘cilcyn o ddaear mewn cilfach gefn’ TH Parry-Williams, mynydd Preseli Waldo ac yn y blaen gan sawl un arall. A chysylltir y tir dan sylw â ffordd o fyw ‘Gymreig’ yn bur aml – er bod union nodweddion y ffordd honno o fyw yn aros yn annelwig braidd. Bro mewn gair yn y psyche Cymreig modern yw’r cyfuniad o dirwedd, pobl benodol a iaith.

Un o’r pethau sy’n rhyfedd o absennol o’r cysyniad Cymreig hwn o ‘fro’, yn enwedig o’i gymharu gyda rhannau eraill o Ogledd-orllewin Ewrop, yw mor wan yw presenoldeb bwyd ynddo. Nid ei fod yn gwbl absennol – mae yna ryw ymwybyddiaeth ar lawr gwlad o gwrw Wrecsam, neu mai bwyd gogleddol yw bara brith; bod sewin yn dod o afon Tywi ayyb – ond cysgodion yw’r rhain, gwybodaeth ar gyrion yr ymwybod, ac nid ynghanol y darlun. Cymharer hynny gyda hunan-ddelwedd rhanbarthau Ffrainc, neu fröydd y Sprachraum (=ieith-dir) Almaeneg, lle mae gwahaniaethau rhwng y traddodiadau bara, ffrwythau’r perllannau a’r ddiod feddwol o ddewis yn rhan o wead cymdeithas (heb son am fwydlenni tai bwyta, arferion siopa a sgwrs diwylliedig).

Efallai bod golwg ar rannau eraill ynysoedd Prydain yn ein helpu i ddeall hyn: mae gwahaniaethau rhanbarthol sylweddol a diddorol yn Lloegr (a gellid dweud llawer hefyd am yr Alban neu Iwerddon), a’r rheiny yn parhau i fod yn rhan o’r ymwybod cenedlaethol. Ond nodwch parhau – rhyw oroesiad symbolaidd o’r gorffennol yw scones and clotted cream swydd Ddyfnaint, Eccles cake neu hot pot swydd Lancashire a Sussex pond pudding. Ddim eu bod wedi diflannu o’r fwydlen, o geginau nac o dai bwyta; ond ni chant eu trafod gyda brwdfrydedd a diddordeb. Yn hytrach, maen nhw’n perthyn erbyn hyn i fyd cliche’r twrist a nostalgia am Loegr goll. Ac nid ydynt yn rhan sylweddol na phwysig o ddiet y boblogaeth. Nid traddodiadau rhanbarthol byw ydyn nhw bellach, ar y cyfan.

Felly hefyd, mutatis mutandis ac i raddau llai yng Nghymru – ac yn benodol y Gymru Gymraeg. Ond mae lle da i gredu bod yr ymwybyddiaeth ranbarthol, fröyddol hon yn gryfach yn y gorffennol. (Gair am y cysyniad peryglus a gorgyfleus hwnnw ‘y gorffennol’: nonsens fyddai’r ymgais hanfodaethol (‘essentialist’) i chwilio am cuisine traddodiadol digyfnewid i fröydd Cymru. Newid araf, cyson ac amrywiaeth sylweddol rhwng amseroedd, lleoedd a grwpiau gwahanol yw hanes bwyd Cymru, fel cymaint o hanes yn ei gyfanrwydd.) Fel y gwelsom wrth ystyried hanes menyn yng Nghymru, nodweddid amaethyddiaeth Morgannwg am rai canrifoedd o leiaf gan yr ymgais i greu menyn a’i allforio. Ystyrier yr hen ddywediad am bobl Port(hmadog): ‘pobl yr hŵrs a’r cregyn gleision’. Neu hanes hir cregyn aber Llwchwr, perllannau Sir Fynwy, ac ŷd Sir Fôn. Mae’r Mabinogi yn sylwi ym mwydydd gwahanol ranbarthau’r wlad, wrth basio megis – gw. yr ail gainc yn arbennig. Goroesodd rhai o’r traddodiadau bwyd hyn, a diflannodd eraill (ysgrifennais lyfr yn Saesneg ar y pwnc). Ond o ystyried y rhai a lwyddodd i oroesi hyd ddiwedd yr ugeinfed ganrif – o drwch blewyn – ychydig o’u bri a’u lle yn y diwylliant a lwyddasant i’w cadw.

Hynny yw, ymylu ar fod yn ddanteithion â gwerth sentimental neu atgofion nostalgaidd mae bwydydd rhanbarthol Cymru erbyn hyn, nid rhannau hyfyw, diddorol o’n diwylliant. (Ydy bara brith yn un o’r Pethe? Cwestiwn gwag yn anffodus…..)

Pa ots am hyn? Yn un peth, mae’n rhyfedd meddwl am ddiwylliant sy’n rhoi cymaint o bwyslais ar dir ac arwyddocâd diwylliannol y tir hwnnw heb fod y diwylliant hwnnw yn rhoi’r un bri ar gynnyrch y tir. Ac yn y bwlch hwnnw, collir hefyd y potensial sydd gan y tir i chwarae ei rôl fel rhan hanfodol o sylfaen economaidd cymdeithas, ac felly o ganlyniad diwylliant. Bydd enghraifft o fudd yma, o faes y gwn ryw ychydig amdano, sef hanes afalau Cymru. Dangosais yn Afalau Cymru le perllannau a’u cynnyrch yn ffrwyth ac yn seidr yn niwylliant a hanes Cymru o’r 8fed ganrif hyd ganol yr 20fed. Tyfid afalau yn helaeth trwy diroedd Cymru gan bob rhan o’r gymdeithas. Roedd sôn yn ein llenyddiaeth, yn ein caneuon ac yn ein enwau lleoedd am afalau a’u cynnyrch (fel bwydydd eraill hefyd). Roeddent yn arbennig o bwysig yn y diwylliant yn Sir Fynwy, Morgannwg a Brycheiniog, ac amodau tir a hinsawdd yn ffafriol i’r mathau cynhenid.

Diflannodd y traddodiad afalaidd bron yn llwyr rhwng diwedd yr ail ryfel byd a’r 1970au. Collwyd rhwng 95 a 98% o berllannau Cymru – miloedd ar filoedd o erwau. Aeth yr ymwybyddiaeth bod traddodiad afalaidd – mathau cynhenid o afal, traddodiad seidr ganrifoedd oed, caneuon ac arferion gwerin – i gyd yn angof. Cof da gennyf godi’r mater gyda’r gwych John Davies, Bwlchllan. Gwyddai dim am y maes, a gallai ddim dechrau trafod lle afalau a pherllannau yn hanes Cymru. Diflannodd rhan sylweddol, bwysig o’n diwylliant o’n hymwybod. A gyda hynny, diflannodd potensial economaidd.

Oherwydd y gwir amdani yw bod iseldir y siroedd hynny yn y de-ddwyrain yr un mor ffafriol i gynhyrchu afalau ag ydy siroedd Dyfnaint a Chernyw. Cymharer y proffil hinsawdd ac ansawdd y tir – mae rhannau o’r de-ddwyrain cystal â swydd Henffordd neu swydd Somerset i dyfu afalau. Yn y rhanbarthau Seisnig hynny, cadwyd y diwydiant afalau a seidr, a chyda hwy ffynhonnell incwm mewn ardaloedd gwledig. Yn y siroedd Cymreig, diflannodd y cwbl. Mae’r rhesymau dros hyn yn gymhleth a niferus, ac roedd sawl ffactor ar waith; ond nid am fod y tir a’r hinsawdd yn fwy ymylol i’r cynnyrch y diflannodd y traddodiad Cymreig. Ac o’i golli, collwyd sgiliau a diwydiant cyfan a allai fod wedi parhau a chyfrannu nid yn unig i anghenion bwyd a diod Cymru, ond gyda marchnata da hefyd diwydiant allforio a thwristiaethol. (Erbyn hyn mae hynny’n digwydd – ond ar raddfa gymaint yn llai o hyd na phe na collid y traddodiad yn y cyfamser).

Ystyr bwydydd y bröydd felly yw potensial economaidd ein tir o fewn diwylliant sy’n gwerthfawrogi hynny. Arbenigedd leol sy’n tynnu ar naratif hanesyddol o’r defnydd y gellir ei wneud o hinsawdd, pridd a thirlun, ac yn creu bwyd o’r deunydd crai hynny: ond nid yn unig ‘bwyd’, ond bwyd y gwyddom ni ei arwyddocâd, ac sy’n gynnyrch y rhan honno o’r byd sy’n gyfarwydd i ni. Dyna a wnewn y tro nesaf felly: ystyried a mentro rhestru rhai o fwydydd bröydd Cymru dros y canrifoedd diwethaf a hyd heddiw.

6. Economi bwyd gwerin Cymru, 1550-1750

Yn yr ysgrif diwethaf, cawsom le i ystyried un wrth-ddadl i’r syniad y byddai dosbarthiadau is Cymru yn efelychu patrymau bwyd y dosbarthiadau uwch, sef bod y bwlch cymdeithasol rhyngddynt mor sylweddol yng Nghymru (oherwydd e.e. iaith, ethnigrwydd, profiadau neu grefydd) fel na allai hyn ddigwydd – a diystyru hynny. Un wrth-ddadl sylweddol arall sydd, sef bod y dosbarthiadau is yng Nghymru mor dlawd fel na fyddai modd iddynt efelychu patrymau diet y bonedd; mewn gair, ystrydeb ‘Cymru dlawd, fynyddig’.

Beth gallwn ddweud am sefyllfa economaidd y boblogaeth, yn enwedig yng nghyswllt eu gallu i gael gafael ar fwyd digonol ac amrywiol? Eto, dim ond dechrau crafu’r wyneb a wnawn yma, trwy edrych yn benodol ar dystiolaeth:

1) Cerdd David Thomas, ‘Tair Sir ar ddeg Cymru’

2) Adroddiad yr ‘Agricultural Survey of South Wales’ o 1814 (a dynnai ar dystiolaeth o’r degawdau cyn hynny)

3) Sgyrfi

Cerdd David Thomas

Yn ‘Hanes tair sir ar ddeg Cymru’ gan David Thomas, a argraffwyd yn Amwythig ym 1750 gan Thomas Durtson, cawn ddisgrifiad hir a manwl o nodweddion unigryw gwahanol ardaloedd Cymru. Rhydd sylw arbennig i fwydydd a diet trigolion cyffredin y siroedd, a chawn ddarlun da o’r gwahaniaeth rhwng ardaloedd mynyddig;

Caernarfon:

‘bara ceirch fydd yma lawer,

o gaws, ymenyn a llaeth lawnder’

Meirionydd:

‘Mae’r defaid cigog brafa yng Nghymru

bara ceirch sy ym mhob anedd,

caws ymenyn llaeth ddigonedd’

ac ardaloedd mwy arfordirol, mwynach eu tir a’u hinsawdd;

Penfro:

 ‘O foch ac yd y lawna yng Nghymru…

 Caws ymenyn sydd yn brina

Bir a geir a’r bara garwa

Ym Mhenfro, Dinbych, Hwlffordd, Dewi

Y cig a’r pysgod sydd i’w pesgi.’

Mynwy:

‘Dyma’r fro gyfoethoca yng Nghymru

Gwenith lawer iawn sydd ynddi…

Pob yd ond rhyg sy’n hon yn tyfu

a’r bara gwenith goreu yng Nghymru

Ychydig ymenyn a chaws caledion

Cawl y Cennin diod ddigon…

Gwaith y merched hyn yn union

nyddu rhai gwlanenni meinion

Trin sidir o’r perllannau tewfrith’

Mae’n amlwg bod ceirch a chynnyrch y llaethdy yn rhan bwysicach o ddiet yr ardaloedd mynyddig – ond ni chawn ryddid o’r gerdd hon i gasglu o hynny bod prinder bwyd yn yr ardaloedd hynny: ‘bara ceirch sy ym mhob anedd, caws ymenyn llaeth ddigonedd’ yw’r adroddiad am Sir Feirionydd a’i hucheldiroedd. Yn ddigon tebyg, gwelwn mai ‘llawer’ o fara ceirch a ‘llawnder’ o gaws, ymenyn a llaeth sydd yn Sir Gaernarfon.

Ac o ran yr ardaloedd mwynach, cawn son am ‘gawl y cennin’ yn Sir Forgannwg a chawl erfin yn Sir Gaerfyrddin. Hyd yn oed yn Sir Aberteifi crybwyllir cawl erfin, er bod y tir yno yn uwch ac yn salach na rhannau arfordirol eraill o’r wlad. Mae cyffredinrwydd yr erfin yn arwydd yn ei hun o ddylanwad ffasiwn (Seisnig, yn yr achos hwn) ar batrymau tyfu a bwyta’r werin yn y cyfnod hwn: aethai yn fwyfwy cyffredin yn ystod y 17eg ganrif yn Lloegr, ac fe’i gyflwynwyd yn gyffredinol gan y bonheddwr Townshend ar ddechrau’r 18fed ganrif.

Ac yna wrth gwrs ceir son am gwrw, seidr a physgod yn y penillion am Sir Benfro a Sir Fynwy; termau cyffredinol am ddosbarthiadau o fwydydd, gydag amrywiaeth mwy, fe ddichon, yn celu y tu ôl i’r termau hynny. Trwyddi draw, defnyddir ansoddeiriau ac enwau – ‘llawnder’, ‘helaeth’, ‘digonedd’, ‘pesgi’, ‘tewfrith’ – sy’n awgrymu digonedd ac nid prinder. Cawn ddarlun o economi bwyd sefydlog a llwyddiannus – ac yn sicr nid o fwlch sylweddol rhwng diet digonol i’r bonedd a chaledi i’r werin. Gallem gyfiawnhau oedi cyn derbyn tystiolaeth y bardd yn hyn o beth ar sail y ddadl ei fod yn gweithredu fel bardd yn y traddodiad mawl Cymraeg – ond yna nodwn mai’r ‘bara garwa’ sydd yn Sir Benfro, am Sir Forgannwg darllenwn mai caws ‘rhesymol, ymenin dichlin’ sydd yno, ac am Sir Fynwy darllenwn mai ‘ychydig ymenyn’ sydd yno. Mewn geiriau eraill, nid molawd Cymru sydd yma, ond disgrifiad ac arfarniad. Gan hyn, anodd dychmygu y byddai’r bardd wedi gallu ysgrifennu cerdd o’r fath petai’r realiti ar lawr gwlad mor bur wahanol i’w ddisgrifiad ohoni.

Agricultural Survey of South Wales

Ond ni raid derbyn ei dystiolaeth ar ei ben ei hun; cawn ddisgrifiad arall o’r tu allan yn yr ‘Agricultural Survey of South Wales’ a gyhoeddwyd ym 1815. Ymdrin â gerddi mae rhan gyntaf yr adroddiad hwn, a chawn yn gyntaf gydnabyddiaeth o sefyllfa’r bonedd:

‘Persons of fortune in every part of the district, are upon a par with those similarly circumstanced in other parts of the island; in having gardens exhibiting taste, and producing plenty. The fruit-gardens are, in most places, excellent; the productions in great plenty and of the best flavour’.

Yna try’r adroddiad ei sylw at ffermwyr a thyddynwyr:

‘The gardens of mere farmers are in general well stored with the more useful vegetables, or such as supply the table in regular succession throughout the season….As to cottage gardens, the lowlanders, of course, generally take the lead ; and among them, such as are of Silurian, seem to surpass those of Dimetian extraction, in cottage horticulture. In the gardens of West Wales, we find kitchen vegetables in plenty and perfection. Cottagers, however, are not here as fond of gardening as they are in the eastern parts of South Wales, where we always find a pleasing mixture of flower and kitchen garden, with such fruits as are in such gardens cultivated with feasibility,— gooseberries, currants, raspberries, &c. Potatoes, in West Wales, and not improperly, are the great object of cottage horticulture : not that there are nothing else to be met with in such gardens ; but these prevail so much, that everything else is on a smaller scale than in other places.’

Mae’r paragraff uchod yn siarad dros ei hun: roedd tyfu llysiau a ffrwythau yn gyffredin ar draws siroedd de a gorllewin Cymru, ac nid yn unig yn nhai’r ffermwyr ond ymhlith tyddynwyr hefyd. Mae’r adroddiad hwn yn deillio o adeg rai degawdau ar ôl ein cyfnod ni (1550-1750), ond mae’n arwyddocaol nad yw’r awduron yn disgrifio hyn fel peth newydd, ond yn hytrach fel sefyllfa sefydlog. Gellir tybio bod cyffredinrwydd tato yng ngerddi’r gorllewin yn deillio o hinsawdd waeth (gwlypach ac oerach yn ystod y tymor tyfu) ac o briddoedd llai ffrwythlon ar y cyfan.

Yna cawn ddisgrifiad manylach o arddwriaeth y de-ddwyrain (Morgannwg, Brycheiniog a Mynwy), sy’n werth dyfynnu’n gyflawn yma:

‘The kitchen-gardens of the market-men at Llandaff, near Cardiff, are numerous and productive ; supplying the most convenient parts of South Wales, and in a certain proportion the Bristol market, with vegetables : such a group of gardens for the accommodation of the public, we have not noticed elsewhere within the district. To enumerate the several articles of the first-rate gardens, would be to write in part a botanical dictionary : the crops of a farmer’s- garden consist of the vegetables most appropriate to his table, viz. early potatoes, yellow turnips, early and winter cabbages, greens, varieties of pease and beans, carrots, onions, and other alliaceous plants, and varieties of salads; to which some add brocoli, cauliflowers, asparagus, seakale, rhubarb.

Some thrifty cottagers aim at most of these, especially near towns and manufacturing places. Parsnips (llysiau gwyddelig), a common ingredient formerly in the All-Saints-Eve dish, are now but rarely cultivated.’

Mae sawl peth y gellid tynnu sylw ato yma; y ffaith yr allforir cyfran o lysiau Llandaf i Fryste (gyda’r menyn, efallai); yr amrywiaeth yn yr hyn a dyfid gan gynnwys sawl math o ffa a phys, asparagws, brocoli, sawl math o winwns neu gennin, saladau amrywiol a blodfresych. Ond fwya arwyddocaol i’n trafodaeth ehangach yn y gyfres hon yw’r cyfeiriad at y lleihad mewn pannas. Does dim rheswm amgen synhwyrol y gellir ei roi am ddiflaniad y pannas o erddi a phlatiau’r Cymry ond am ffasiwn – yn sicr, petai cyni a phrinder bwyd yn nodweddi bywydau trwch y boblogaeth yn ystod yr oes hon, byddai pannas, yn llysieuyn dibynadwy a chymharol uchel mewn calorïau, wedi ei gadw yn eu rhandiroedd ac ar eu byrddau. Yn fwy arwyddocaol fyth, gwyddom fod pannas wedi syrthio o’r ffasiwn yn Lloegr hefyd, rai blynyddoedd cyn hyn.

Sgyrfi

Yn drydydd, gallwn ystyried presenoldeb sgyrfi fel dangosydd defnyddiol. Lle mae diet pobl yn rhy isel mewn fitamin C, bydd sgyrfi yn ymddangos o fewn y boblogaeth. Roedd sgyrfi yn salwch lled-gyffredin yn Ewrop ein cyfnod ni, ond ni wyddent beth a’i hachosai. Doedd dim ymdrech arbennig felly i godi lefelau cymeriant planhigion gwyrdd (sy’n cynnwys fitamin C) i atal sgyrfi. Mae lefelau sgyrfi yn y boblogaeth yn ddangosydd da felly am bresenoldeb llysiau gwyrdd yn y ddiet gyffredin.

Mae J Elwyn Hughes, yn ei waith manwl (ond cwbl ddiffygiol, yn anffodus – gw. yma) ar hanes bwyd Cymru yn clustnodi pennod i drafod y sgyrfi yng Nghymru. [1]  Casgla sawl ffynhonnell ynghyd er mwyn amddiffyn ei ddadl mai ychydig o amrywiaeth oedd ym mwyd y Cymry cyffredin, a llai fyth o lysiau a ffrwythau: chwedl Elwyn Hughes, cig, bara, grawn a chynnyrch llaeth oedd swmp a sylwedd y diet Cymreig cyn yr ugeinfed ganrif. Yn anffodus iddo, pwyntio i’r cyfeiriad arall yn union mae’r dystiolaeth a gasgla o ran y sgyrfi.

Yn gyntaf, cawn ganddo ar dudalen 93 y cyfaddefiad mai ‘cymharol brin yw’r cyfeiriadu….ato yng Nghymru yn ystod y cyfnod hwn (19fed ganrif)’. Noda ymhellach ar dudalen 108 nad oes ‘prinder cyfeiriadau dogfennol Cymraeg at erddi bythynnod’, er mai prinnach yw’r cyferiadau at yr hyn a dyfid (efallai am eu bod yn nodwedd hollgyffredinol o fywyd gwledig!) Aiff yn ei flaen i nodi ar dudalen 133 mor gyffredin oedd sgyrfi yn dilyn prinder tatws yn yr Alban (1846), Iwerddon a Lloegr (1847) – ond bod llawer llai o sgyrfi yng Nghymru’r blynyddoedd hynny, gan gynnwys yn y tlotai. Mae hyn yn awgrymog am resymau sy’n gwbl groes i’w thesis ganolog, ac yn fwy fyth o ystyried y rheol hon ynglŷn a thlotai y tyn ein sylw ati: ‘the dietary must not be Superior to the ordinary mode of subsistence of the labouring classes of the neighbourhood’.

Ond fwya diddorol yw ei drafodaeth o ddarn gan William Vaughan, perchennog ystâd Gellir Aur yn Sir Gaerfyrddin, o’r enw ‘The Newlanders’ Cure’ a gyhoeddwyd yn 1630. Esbonia’r gwaith hwn fod  dau beth yn bennaf gyfrifol am y sgyrfi: hinsawdd anffafriol, sef rhy oer yn y gaeaf, a bwyta bwyd anaddas – cig moch, pysgod, ffa a phys. Yna dywed ‘we in Wales has less frost and snow than London and Essex’ i esbonio pam fod llai o sgyrfi yng Nghymru nac yn y parthau hynny. Mae hyn yn hynod awgrymog, ac yn ein harwain yn syth i’r dybiaeth fod diet y bobl yn y gaeaf yng Nghymru (neu o leia yn nyffryn Tywi) yn uwch mewn fitamin C na diet gwerin Essex a Middlesex. Yr esboniad gorau am hyn yn yr 1620au yw bod diet y Cymry yn cynnwys cyfran ddigon uchel o lysiau gwyrdd i gadw lefelau’r sgyrfi yn isel.

Casgliad: economi bwyd cymysg

Gyda’i gilydd, mae’r tri ffactor uchod yn cyflwyno darlun cynhwysfawr o economi domestig y Cymry yn ystod ein cyfnod mewn cysylltiad â’u bwyd. Mae lefelau isel y sgyrfi yn y boblogaeth – yn 1620 a’r 1840au fel ei gilydd – yn awgrymu amrywiaeth yn y diet. Mae cerdd David Thomas yn rhoi cig ar yr esgyrn o ran natur yr amrywiaeth honno, a’i natur mewn gwahanol rannau o’r wlad. Tystia hefyd nad oedd diffyg bwyd yn nodweddu yr un o siroedd Cymru yn gyffredinol yn ei oes. Ac yna cawn wrth yr arolwg amaethyddol fanylion am gynnyrch gerddi a pherllannau ar draws de a gorllewin Cymru sy’n dangos mai nodwedd o fywyd tyddynwyr a ffermwyr fel ei gilydd oeddent.

Bu’n rhaid canolbwyntio’n bennaf ar lysiau a ffrwythau yn y drafodaeth hon er mwyn ei chadw’n gryno, ond hefyd am eu bod yn llai gwerthfawr o ran cymeriant calorïau na grawn, cig a chynnyrch llaeth; os gallai’r boblogaeth roi o’u hegni i dyfu llysiau, gallwn dybio nad oeddent fel arfer yn ceisio cadw’r blaidd o’r drws. Ond cyn cloi, mae’n werth edrych ar ddanteithfwydydd go iawn, a hynny yn Llanfyllin o bob man.

Er y boblogaeth wledig a maint bychain mwyafrif y trefi yng Nghymru roedd marchnad ddigonol hyd yn oed mewn tref fychan, wledig fel Llanfyllin ar gyfer nwyddau moethus. Gwyddom fod siopwr yn y dref honno ym 1670 yn gwerthu ‘glazed cloth, silk fabric and fur, bodices, silver cuffs, gallons of ink, mirrors, satin capes for children as well as currants, sugar, spices, brown candy and tobacco.’ [2] Roedd y ffaith i drefi bychain gwledig Cymru arbenigo yn gynnar yn y fasnach anifeiliaid yn eu gwarchod ar adegau pan fyddai trefi cyffelyb Lloegr yn dioddef. Creodd y llewyrch a ddaeth o’r farchnad honno i du rhai alw am ddanteithion a nwyddau moethus, fel yr uchod – a ddefnyddid wedyn yn eang mewn ryseitiau a ddaeth yn eu tro i nodweddu Cymru, fel bara brith. Te wrth gwrs oedd yr amlycaf o’r rheiny; newyddbeth a fabwysiadid yn gyflym ac y eang yng Nghymru, yn arwydd arall o agwedd agored y boblogaeth i newyddbethau a ffasiwn mewn bwyd a diod.

Ac wrth gwrs, mae’r ffaith i boblogaeth Cymru dyfu yn sylweddol yn ein cyfnod ni (1550-1750) – o ryw 270,000 i tua 500,000 – a hynny heb gofnod o newyn, yn brawf digamsyniol bod y darlun cyffredinol a gawn o awduron a chofnodion y cyfnod bod digonedd ac amrywiaeth mewn bwyd, yn adlewyrchiad cywir.

Gyda’r sylfaen hwn oddi tanom, symudwn ymlaen y tro nesaf i agwedd wahanol ar hanes bwyd Cymru….

[1] gw. trafodaeth fanwl R Elwyn Hughes o hanes y sgyrfi yng Nghymru yn ‘Dysgl bren a dysgl arian’

[2] Powell, ‘Do Numbers Count? Towns in Early Modern Wales’ in Urban History, vol. 32, no. 1, 2005, 67

Cyfeiriadaeth ddethol

Walter Davies, Agricultural Survey of South Wales (1814)

David Thomas, Hanes Tair Sir ar Ddeg Cymru (Amwythig, 1750)

Powell, ‘Do Numbers Count? Towns in Early Modern Wales’ in Urban History, vol. 32, no. 1, 2005, 67

R. Elwyn Hughes, Dysgl Bren a Dysgl Arian: nodiadau ar hanes bwyd yng Nghymru (Talybont: y Lolfa, 2003)