Ymddiheuriadau: mae’n bosib y bydd y darn hwn yn llai ystyrlon i’r sawl sydd wedi cyrraedd oed yr addewid. Byddai diddordeb gen i mewn clywed eich sylwadau os felly.

Fe’n dieithriwyd oddiwrth ein bwyd. Gwyddom hynny mewn sawl ffordd, bid siŵr: gwyddom am yr ystadegau am ordewdra a chlefyd y siwgr; gwyddom am yr anghyfartaledd cymdeithasol rhemp sy’n golygu bod ansawdd bwyd y dosbarth canol gymaint yn well nag eiddo’r tlodion; gwyddom ar ryw lefel bod system yr hysbysebwyr aml-wladol a’r cewri archfarchnadaidd yn anghynaladwy; gwyddom fod yna broblem(au?).

Ond fe’n dieithriwyd oddiwrth ein bwyd fel Cymry hefyd. Hawdd cymryd unrhyw bwnc a rhoi rhyw wedd Gymreig ffug-ddiddorol iddo – ond yn yr achos hwn, mae ychydig mwy o sylwedd i’r haeriad bod yna rywbeth lled-unigryw ym mhrofiad y Cymry. Oherwydd yn wahanol i genhedloedd eraill gorllewin Ewrop, a gollodd neu a gadwodd i wahanol raddau eu traddodiadau bwyd cynhenid, fe gollon ni hefyd ein geirfa.

Nid syndod o beth yw hi i iaith leiafrifol grebachu a cholli yn araf deg ei gallu i ddisgrifio yn fanwl agweddau a nodweddion ei chynefin; fe gofnodwyd hyn droeon ar draws y byd. Does dim syndod felly i’r Gymraeg fel y’i siaredid golli beth wmbreth o’i nodweddion gramadegol mwn canrif (gw. astudiaethau academaidd ar ramadeg Cymraeg llafar yn 1920 ac erbyn heddiw) nac ychwaith cymaint o’i geirfa. Wrth gwrs, cafwyd geiriau newydd  a gwych hynny – y bws gwennol, y trydarfyd, arnofio, pili pala. A gwyddom oll am y frwydr a fu i ehangu peuoedd y Gymraeg o’r cartref a’r capel i’r ysgolion, y tonfeddi a bywyd cyhoeddus  – bu’n rhaid wrth golledion yn y mân frwydrau er mwyn cael siawns o ennill y rhyfel.

Ond syndod o beth yw hi ein bod fel Cymry Cymraeg wedi colli yn y brwydro, nid yr eirfa i ddisgrifio ein cyrff – mae penelin, bys bach, arddwrn ac aeliau yn dal i fod ar dafodau pawb, on’d ydyn? (a hynny am yr ail dro ar ôl colli’r rheiny unwaith eisoes adeg yr oresgyniad Lladinaidd -ie, o’r Lladin y daw ‘braich’, ‘dolur’, ‘boch’, ‘barf’ a llawer mwy – gwnewch o hynny fel y mynnwch) ond yn hytrach yr eirfa i ddisgrifio ein bwydydd. Oherwydd, er bod digon o eiriau Cymraeg am fwydydd yn dal i gael eu defnyddio yn feunydd yn ein hiaith, dim ond y termau mwyaf cyffredinol o blith trwch o eiriau penodol iawn a oroesodd hyd heddiw.

Dechreuwn ar y ford frecwast: yma, mae’r iaith ar yr olwg gyntaf weld yn weddol iach. Ceir llaeth/ llefrith, bara, menyn ac efallai mêl neu uwd ar y ford. Gallwn ddisgrifio pryd pwysica’r dydd yn ein hiaith ein hun, fel gwnaeth ein cyndeidiau. Braf.

Ond yna down at ginio. Mae’n ddydd Sul, ac mae Mam-gu wedi paratoi gwledd: tato wedi masho, grefi, styffing a biff, ac yna moron, sbrowts, cabetsh a swêd ar yr ochr. Efallai taw stecen sydd i ni yr wythnos hon, a phorc wythnos diwetha. Bydd Dad yn helpu gweini’r llysiau o’r stock pot a’u rhoi ar ein platiau (sy’n eistedd ar fatiau) ac o’r jwg yr arllwyswn ddŵr neu gwrw i’n gwydrau. Iawn.

Beth am i ni wedyn geisio’n galetach i ddisgrifio’r broses o baratoi bwyd? Paratoi tato at y pryd, er enghraifft. Rhaid ‘tynnu croen’ y tato – eu….. plicio, ai e? (neu hwyrach eu ‘peelio’ nhw…). Yna defnyddio ….. mutrwr tatws (neu pwnner/ mopran/ stwnsher) ac ychwanegu llaeth a menyn meddal (ond ‘menyn di-halen’ sydd ar y pecyn yn Morrisons?) cyn creu’r stwnsh/ mwtrin/ potsh. Rhaid gweini’r pryd gyda grefi, felly cymerwn stock cube er mwyn gwneud stock…..isgell, ai e? Yna estyn am y lletwad o’r car llwyau ac arllwys y grefi dros y pryd. Yna ei dodi yn ôl wrth ymyl y grafell a’r llwyarn.

Ar ôl cinio awn allan i’r ardd, lle gwelwn y coed yn pingo dan eu cnwd o afalau – Pen Caled, Brith Mawr a’u tebyg, troi am yr eirin Mair, y cwrens duon ac yna mynd i eistedd dan gysgod dwy goeden urddasol o anferth – yr ellygen a’r fyrtwydden (=mulberry). Mwynheuwn edrych allan dros yr ardd lysiau gyda’i rhesi twt o jibwns, erfin a betys.

Nid gair gwneud yw’r un o’r rhain – na geiriau hyfryd diflanedig Geiriadur Prifysgol Cymru. Geiriau Cymraeg llafar a’u harddelid yn gyffredin hyd 60au’r ganrif diwetha a’r tu hwnt ydyn nhw bron i gyd.  A geiriau – detholiad bychan o blith dwsinau a dwsinau y gellid bod wedi eu dewis – a ddiflannodd ar y cyfan o’n genau. Geiriau ydyn nhw yn perthyn i holl beuoedd bwyd yn ein bywydau: yr ardd, y gegin a’r ford fwyta. Yn enwau ar fwydydd, enwau ar offer, berfau am brosesau paratoi bwyd, ac yn fesurau am fwyd neu ddiod, mae eu hamrywiaeth yn eang.

Wrth gwrs bu newid sylweddol i’n deiet – daeth lliaws anfesuradwy o fwydydd newydd i’n tai trwy gyfrwng yr archfarchnadoedd, ac ni ellid bod wedi eu henwi i gyd (oni bai bod yr archfarchnadoedd wedi gwneud, ac fe gymerasai gwmni cynhenid Cymraeg i hyd yn oed fentro i wneud hynny). Collasom hefyd lawer o’r hen fwydydd ac arferion – yn droliod ac yn sucan, yn gawl twymo a hela’r dryw. Ond rhyfedd o beth ein bod, am yr hyn a arhosodd yr un fath, rywsut wedi colli’r geiriau.

Ac wrth ein bod wedi colli’r arfer o’u harddel, collasom un agwedd ar y gallu cynhenid i fyw mewn perthynas uniongyrchol gyda’n bwyd; trwy fethu disgrifio yn fanwl yn ein hiaith ein hun yr hyn a wnawn gyda rhyw fesur arbennig o ryw gynhwysyn neu gilydd, ac union enw’r cynhwysyn hwnnw wedyn, codir gwahanfur anweledig rhyngom a’r hyn a lyncwn. Collir y neilltuol wrth i bob peth fynd yn ‘rhan’ neu’n ‘ddarn’ o fwyd (ac nid ‘cwlffyn’ neu ‘printan’ ); stryffaglwn am eiriau i gyfarwyddo’n plant sut mae gwneud hyn a hyn; cyffredinolir; collwn linyn cyswllt â’r gorffennol wrth i’n hymborth ddim llai na’n caeau golli ei hen hunaniaeth.

Pa bwysigrwydd hyn oll? Dim ond bod diwylliant bwyd yn rhywbeth a fu’n amlwg am ei absenoldeb yn ein plith, a bod seiliau bywyd da i’w cael mewn bwyd, ymhlith pethau eraill. Os hoffem weld gwerthfawrogi ar fwyd – ei fwynhau, ei rannu gyda phawb -,  ac yna gweld cyfiawnder bwyd o fewn ein cymdeithas, nid gwael o beth fyddai i ni ddechrau wrth ein traed – gan enwi’r holl fwydydd hynny y gallwn yn ein hiaith ein hun, a’r ffyrdd o’u paratoi, a’u bwyta.

Mynegai cryno o eiriau defnyddir uchod

mwtrin/ stwnsh / potsh – tato wedi eu masho

pingo – pan fo coeden ffrwythau yn drwm dan ffrwythau

plicio – to peel

pwnner/ mopran/ stwnsher – masher tatws

menyn meddal – menyn heb halen

eirin Mair – gwsberis

gellyg – peren/ pear

myrtwydd – mulberry (hefyd: merysen)

crafell – spatula

isgell – stock cig

lletwad – ladle

llwyarn – (apple) corer

car llwyau – spoon rack

cwlffyn – chunk o fara

printan – lwmpyn neu ‘darn’ o fenyn

Afal Pen Caled/ Brith Mawr – mathau traddodiadol Cymreig o afal, y naill yn afal bwyta o Landudoch a’r llall yn afal bwyta o wastadeddau Gwent.

troliod – dumpling

sucan – flummery

Noder: ceir cyfoeth o eiriau tebyg yn ‘Geirfa’r Gegin’ ac ‘Amser Bwyd’ gan S. Minwel Tibbot, ac ar drywydd mwy garddwriaethol/ amaethyddol gweler ysgrifau Ffransis Payne yn ‘Cwysau’.

Cyhoeddwyd yr ysgrif gyntaf fel rhan o fis bwyd cylchgrawn ‘Y Stamp’ yma.

Un o nodweddion amlycaf diwylliant y Cymry Cymraeg yw gafael cymaint ohonom ar ddaearyddiaeth. Mae daearyddiaeth yn ganolog i’r broses o ddod i nabod rhywun – ‘o ble ych chi’n dod, de?’ – ac yn elfen graidd i hunaniaeth llawer ohonom gyda chysyniadau fel ‘y milltir sgwar’, ‘brogarwch’, ‘Cardi’ ayyb. Rydym ni’n mapio pobl wrth gwrdd â nhw, ond hefyd yn mapio llefydd wrth eu henwogion – Hywel Gwynfryn = Llangefni, Ray Gravell = Mynyddygarreg, Ceri Wyn Jones = Aberteifi ayyb. Ond yn fwy hynod na’r pethau hyn yw’r map meddyliol o Gymru sydd gan gymaint o Gymry Cymraeg. Y map hwn sy’n diffinio Cymru i lawer, ac yn enwedig felly yn diffinio y Gymru Gymraeg.

Meddyliwch am eich sir neu ardal eich hun. Oes gyda chi ryw synnwyr neu reddf ynglyn â pha mor Gymreigaidd yw gwahanol drefi neu bentrefi yn yr ardal? A mannau eraill yng Nghymru – pa mor Gymraeg ydy Casnewydd, Llandysul, Pontardawe a Blaenau Ffestiniog? (Mi waranta i bod y mwyafrif helaeth o Gymry Cymraeg sy’n gwybod unrhywbeth am y llefydd dan sylw yn gallu eu trefnu yn gywir yn ôl canran siaradwyr Cymraeg). ‘O, mae dal digon o Gymraeg ma’. ‘O, ma lot o Gwmrag yng Nghrymych!’ ‘Tre Gymraeg di hon, ia!’

Ac felly mae gan y Cymry Cymraeg map meddylio, neu fap ‘dychmygol’ o’r Gymru Gymraeg. ‘Dychmygol’ yn yr ystyr ei fod e’n fap sydd yn bodoli yn nychymyg pobl, yn nychymyg y diwylliant rydyn ni’n ei rannu. Ond yn araf deg, mae’r map hefyd yn mynd yn un dychmygol yn yr ystyr nad yw’n bodoli yn y byd go iawn.

Beth fyddai’ch ateb i’r cwestiwn ‘beth yw iaith y lle hwn?’ petaech chi’n mynd am dro i lawr strydoedd Llambed, Caerfyrddin, Aberteifi am y tro cyntaf fel ymwelydd chwilfrydig yfory? Nid Cymraeg fyddai’r ateb, o geisio ateb gwrthrychol. O, mae yna Gymry Cymraeg yn byw yn y llefydd hynny. Mae yna fwy fyth sydd yno ar y stryd fawr yn siopa neu weithio bob dydd. Ond nid Cymraeg fyddai eich ateb heddiw petaech chi ddim yn adnabod y llefydd nac yn gwybod dim am eu hanes.

Mae dwy gymuned ieithyddol weddol gyfartal o ran maint yn y mwyafrif o bentrefi a threfi de-orllewin Cymru heddiw. Cymry Cymraeg yw’r naill, a siaradwyr Saesneg yw’r llall (yn hannu o Loegr mewn mannau fel Ceredigion wledig, Cymry cynhenid di-Gymraeg mewn mannau fel Cwm Aman neu Gwm Llwchwr). Ac mae gan y ddau grwp bersbectif gwahanol ar y llefydd maen nhw’n byw, ac yn aml hefyd agwedd wahanol tuag ati.

Tuedda’r Cymry, er enghraifft, i weld hanes lle yn ei bresennol. Weithiau oherwydd hen, hen gysylltiadau teuluol (‘cas ‘yn hen-dadcu ei fagu ar y ffarm honno), weithiau o ganlyniad i ymwybyddiaeth diwylliannol (‘Foel Drigarn, Carn Gyfrwy…mur fy mebyd’), weithiau oherwydd teyrngarwch i ‘bethe’ lleol, boed yn gapeli, yn siopiau, yn sefydliadau. Ran amlaf cyfuniad o’r pethau hyn i gyd a mwy.

Mae’r uchod yn tueddu i fod yn gwbl anweledig i’r mwyafrif o siaradwyr Saesneg, fodd bynnag. Mae’r enwau llefydd yn ddiystyr. Mae’r tirwedd yn llawn gwyrddni adfywiol, ac yn diferu o botensial ‘eco’. Pentrefi yw’r pentrefi, a weithiau mae siop, tafarn, weithiau ‘weight watchers’; weithiau ‘WI’ ayyb. Mae’r teledu, y papurau newydd, y siopau llyfrau yn cario’r un stoc, yr un cynnwys ag y byddent yn Lloegr (i’r Sais; a’r un peth â rhai Cwmbran i’r Cymry di-Gymraeg).  Mae hyn yn oed y Cymry yn weddol anweledig, am eu bod i gyd yn siarad Saesneg gyda chi – dim ond o dro i dro y clywch chi rai yn siarad Cymraeg, ac maen nhw’n tueddu i ryw fwmial siarad ta beth….

Ychydig iawn o bwyntiau cyffwrdd sydd rhwng y ddwy gymuned, y ddau ddiwylliant, y ddwy ffordd hyn o weld yr un llefydd. Fe fyddwn i bron yn mynd mor bell â dweud nad yr un lle yw ‘Caerfyrddin’ y Cymry a ‘Carmarthen’ y di-Gymraeg; na ‘Llambed’ a ‘Lampeter’, ‘Cardigan’ ac ‘Aberteifi’; ayyb. I raddau bu hyn yn wir erioed; ond oherwydd meintioli’r newid yn y de-orllewin a rhai mannau eraill dros yr ugain mlynedd ddiwethaf, mae’r bwlch rhwng y dychmygol a’r realiti, fel y bwlch rhwng ‘lle’ y Cymry a ‘lle’ y lleill, yn fwy nag erioed ac yn codi her aruthrol.

Ond dim ond i un ochr o’r agendor; ochr y Cymry. Does dim rheswm gan yr ochr arall i geisio bontio’r bylchau hyn. I’r Cymry fodd bynnag, mae’r bwlch rhwng yr hyn rydym ni’n credu ei fod yn wir am ein cymunedau a’r hyn sy’n wir yn bygwth ein cadw mewn ystad o denial, yn yr ystyr seicolegol. Heb gydnabod realiti pethau, a heb wneud hynny yn gyhoeddus a’i drafod, annhebyg iawn yr enillir unrhyw ‘frwydr dros yr iaith’ yn y bröydd dan sylw. Er lles pawb yn y cymunedau hyn, er mwyn parhad yr iaith, er mwyn economiau lleol bwyiog, gwleidyddiaeth leol iach a llawer mwy, rhaid deall natur y gymuned fel ag y mae.

Peth da yw’r iaith Gymraeg, a does dim rhaid iddi hi, nac i ni, gyfiawnhau ei bodolaeth na’n defnydd ni ohoni. Ond nid doeth yw ceisio sicrhau parhad yr iaith honno heb ddechrau gan weld y map fel ag y mae.

Cyhoeddwyd yn wreiddiol ar nation.cymru