On ‘Welsh Food Stories’

This is from the introduction to my book, Welsh Food Stories:

‘Welsh food’ in Cardiff market

“I am standing on a gusty, tussocky hilltop in mid-August. Streaks of sunlight reach me as the clouds, only a few dozen meters above my head, billow past. Every now and then, a few light drops of rain wet my cheeks. Behind, where the heather-brown hills rise yet higher, the clouds have run into each other and shed curtains of rain across the landscape. But before me and below me lies a green vale bathed in sunlight – here, out of the wind, a patchwork of small fields, ancient woodlands and hedgerows shelter solid, old farmhouses and fields of corn. And beyond this, the coastal lowland, beaches of holidaymakers and then the sea, shimmering in the sun.

This scene – from the Glamorgan ridgeway near Cardiff – could have been located in almost any part of Wales. On the Clwydian range of the north-east. Near Harlech, in the north-west. In the Preseli mountains of the south-west. Or where it did, on the Glamorgan ridgeway of the south-east. For unlike northern France, central England or northern Germany, all parts of northern Europe otherwise broadly comparable in latitude and climate to Wales where the same prevailing conditions and landforms continue for hundreds of miles, Wales is a world of microcosms.

Food history?

Welsh food has reflected this. Traditionally, the foods of Wales were marked by great variation. There were significant differences between the diets on the coasts and in the river valleys, where grain could be grown and most of the towns and all the ports were located, and the mountainous interior, with worse growing conditions and climate and so more dependence on hardy animals. Similarly, the differences between social classes were marked, during some periods even more than others. The landless peasant classes, particularly during times of crisis and famine, often suffered badly and their diet during these periods was pitiful. But society at all times also contained free farmers and smallholders, as well as wealthy and well-connected landowners, who had a more stable economic basis and had access to much more variety in food.

And so that simple, evocative phrase, ‘Welsh food’ is much more problematic than it sounds. Whose Welsh food – and where and when? The historiography of Welsh food, such as it is, has been dominated by accounts of working-class Victorian poverty, and rural hardship before then. The pastoral economy of upland, wild Wales has typically been regarded as providing the meanest of fare, with oats and diary predominating, and simple dishes cooked on backward implements. There is of course some truth in this. During the sixteenth century, for instance, the abject poor were estimated at 30% of the population, and they typically dwelt in one-roomed hovels lacking windows and chimneys. The basic component of the lowest class’s pre-twentieth century diet would have been oat gruel and dairy products or meat when they were available. Female members of this class in Anglesey were so well known for their persistent begging for cheese, butter and milk that they were known as gwragedd cawsa (cheese gatherers). But even for the lowest class the trope of Welsh poverty does not hold; during the era of the workhouse and the working poor, for instance, the British food enquiry of 1863 noted that the Welsh labouring classes were better fed than their English counterparts.

And a good proportion of the population from the sixteenth century onwards were small farmers and smallholders – usually around 50%. In favoured areas such as the Vale of Glamorgan, these could be relatively prosperous. And dairy, which many parts of Wales specialized in, could bring riches to less well-endowed regions too: by the 1540s, two Anglesey drovers, Rhys ap Cynfrig and Rhys ap Llywelyn, had grown rich exporting cattle to markets in the English midlands. These semi-independent farmers, although subject to times of crisis and famine too, generally had the resources to enjoy a varied diet, at least for most of the year. The earliest Welsh laws, attributed to the 9th century King, Hywel Dda, codify in great detail the value of different foodstuffs: honey, pigs, fruiting trees, sea-trout, all of which featured in Welsh diets of the time and later. The 12th century commentator, Gerald of Wales, notes how the typical Welsh diet of his day consisted primarily of nutrient-rich meat and dairy, in contrast to the grain- and gruel-eating lowland dwellers of England and France, precisely due to the upland nature of much of the country.

Cows. Eifionydd. A food landscape.

 Above these classes were the members of the professions, merchants and wealthier craftsmen and yeomen, who constituted around 15% of the population. These dwelt on established farmholdings across the countryside, or constituted an upwardly mobile urban class. Small towns across Wales are known to have remained reasonably prosperous at times of agrarian crisis in England, most likely due to their early specialization in animal products and cattle markets.[1] Their stability created an urban market for luxury products, including food products. Goods stocked by a Llanfyllin mercer (a small town in the hills of Montgomeryshire) in 1670 included glazed cloth, silk fabric and fur, bodices, silver cuffs, gallons of ink, mirrors, satin capes for children as well as currants, sugar, spices, brown candy and tobacco.[2] And with access to an even greater range of items was the aristocratic class, whose fortunes also waxed and waned, but who throughout Welsh history had access to the best luxury foods of the period, be that imported wine, or Conwy-grown greenhouse figs.[3] Both these upper classes benefited from the generally peaceful conditions in Wales from the 14th century onwards, in marked contrast to both Ireland and many parts of the near continent – all of which impacted on agriculture, commerce and food.

And so to reduce traditional Welsh food to the food of the rural and working poor is to take a (usually urban, middle class) prejudice against certain foodstuffs and ways of life, and to combine this with a flattening of a food landscape that was massively varied – geographically, socially and chronologically. Recent food historians, such as Joan Thirsk in England or Erwin Seitz in Germany have emphasized in their approach to food history the use of contemporary accounts of what people ate, and applied the basic principle that humans have a propensity to follow fashions. That peasants would work as gardeners or cooks in an aristocratic Great House, and not try to emulate what they saw in their own gardens or kitchens, is a preposterous proposition – and no less so in Conwy than in Cologne. And to posit that the Welsh, almost uniquely, were so culturally conservative and resistant to change in their food habits that this did not happen, is to ignore the overwhelming evidence of building styles, religious upheaval and clothing, not to mention the rapid and well-documented spread of innovations such as the potato or tea-drinking. (We could also at this point mention the falling out of fashion of rye, and the disappearance of drinks like mead, metheglin and diod griafol, to underline the obvious point that the tides of fashion in Wales as elsewhere both bring the new and sweep away the old.) Traditional Welsh food is then in many senses a misnomer for a varied and ever-changing tapestry of practices, influences and raw material that differed both through society and across the country.

All this being said, there are distinctive threads in the whole fabric of Welsh food history that are particularly long-lasting, or particularly prominent in comparison to the diets of neighbouring cultures and peoples – England, Ireland, northern France, Scotland. A fondness for leeks and cheese among the Welsh has been noted since the early middle ages. The use of shellfish and seaweed by the coastal population was often noted as distinctive by outside commentators. Grain culture in Wales stands at the intersection of a ‘Celtic’ oat-based tradition and a northern European wheat/barley/rye tradition, producing a heritage both of griddle cakes (of which Welshcakes have been the longest surviving instantiation) and of loaves. The historic cider-making regions of the world are surprisingly limited in number and area, and south-eastern Wales is thus of global importance in the development of this usually underappreciated tipple. And the pastoral tradition in Wales, though by no means unique, is also distinctive both in its longevity, stability and its comparative importance within society. And so my desire in writing this book was to bring to a wider audience the stories of several of the most important Welsh foods, and use these stories as backgrounds to the exciting things artisan food producers across the country are doing with them today – the continuation of each of these food stories.

Artisan tradition?

But the term ‘food story’ seems to imply a kind of food culture that Wales is not often regarded, from the outside at least, as having. Many modern European countries boast a food culture rooted in traditions of farming and small-scale, quality production that have continued to this day. From the wines of Burgundy to Swiss cheesemakers and German bakers, a craft and a particular way of preparing foods have been handed down from generation to generation, from master to apprentice. This did not happen on the whole in 20th century Wales (or indeed other parts of the British Isles). It would be the work of a – to my knowledge yet-to-be-written – PhD to delve into all the reasons why, but in Wales at least, the generally rural nature of food traditions seems to be a core part of how this happened.

Welsh food traditions were mostly what we could call ‘farmhouse’ traditions, whose gatekeepers were often women, in both the Welsh-speaking core of the country and the traditionally English-speaking parts. This meant that food production tended to operate at the level of the household economy, even when production was for the market. When household production was no longer needed due to industrialization and then 20th century prosperity, there were no guilds or long-established companies with an incentive to marketize what had been produced in the home or on the farm. On top of this, Welsh culture as such (in contrast to what was perceived as English, and modern) lived an increasingly threatened existence. It was defined by its strongest adherents – in the teeth of the strong currents of Anglicization and homogenization – as encompassing music, literature, religion and to an extent the visual arts. When native linguistic, literary or religious traditions were threatened, a stalwart class of farmers, teachers and ministers of religion rallied to their defence. Food, however, was ignored – to the point that native, often remarkably resilient traditions were remarkably unsuccessful in adapting themselves to mid-20th century society and economic conditions. On the whole, as the last generation of cider-makers, cheesemakers, cockle-pickers, bakers etc. died out, their traditions died with them.

And so Welsh food culture became during the latter decades of the twentieth century a thing conspicuous by its absence. And that absence was all the more lamentable given what preceded it; rich indigenous traditions, multifaceted yet uniform, enriched by outside influences but astonishingly stable for many long centuries. Aside from the tourist-pleasing tidbits of Welshcakes and Bara Brith, delectable as they are, and the strangely-named Welsh rarebit, Welsh food as category for most people both inside and outside Wales has become something of a blank. Mass-produced bara brith full of emulsifiers and glucose-fructose syrup does not a stake to a national cuisine make!

One researcher in particular, Minwel Tibbot, happened to be employed by the right institution at the right time. In 1969, she was employed by the Welsh folk museum at St Fagans, and quickly started oral interviews with the oldest generation of women across Wales, whose memories reached back to the last decade or two of the 19th century. These remembered – and in some cases, still continued to practice – old dishes, terms and ways of cooking that had been widespread but that by this point were to society in general not much more than a memory. The painstaking work which she in particular carried out, but also Bobby Freeman and others, is invaluable to our appreciation of the whole of Welsh food history, and complements wonderfully the scattered observations we have of native food and eating habits from observers from the Middle Ages until the early twentieth century. I have drawn extensively on her work (see the bibliography at the end of the book), as well as on observations made particularly by 17th and 18th century English travellers to Wales for the picture I have been able to paint of traditional Welsh food throughout this book.

Cockle shells in the Loughor estuary

Natural riches?

And so, before we dive in to this eight-course meal, let me presume to introduce Wales – this surprisingly diverse, rocky, sea-bound peninsula in north-western Europe – a second time.

Green mountains sweep down to craggy coastline. Cow-dotted fields and ancient Atlantic oakwoods cling to the slopes. Limestone, sandstone and dark-bellied granite vie to outcrop. Deep coastal rias open into rich, shallow waters. Regular rains water the ground, even as the tropical waters of the Gulf Stream keep the climate mild and temperate. Wales is a country whose landform shouts good food, and many of whose inhabitants have been blessed to eat well for millennia. Join me to take a bite into the stories of eight of those in turn…”


The book was due out later this year. Covid-19 has slowed things down, so it’s an open question atm when it will get published.


[1] Powell, ‘Do Numbers Count? Towns in Early Modern Wales’ in Urban History, vol. 32, no. 1, 2005, 67

[2] Powell, ‘Do Numbers Count? Towns in Early Modern Wales’ in Urban History, vol. 32, no. 1, 2005, 59

[3] Graves, Apples of Wales, 36

Notes on the limitations of AI

Marketing is imitation

(do large, data-driven AB tests, find what works, introduce incremental change, improve. Repeat ad infinitum. Imitation of existing models combined with data analysis provides ‘solutions’ that are likely in an overwhelming majority of cases to work.

Test cases for charity include:

  • pictures of children
  • presence of an ask
  • freepost return envelope
  • presence of a signature
  • use of certain colours
  • slightly sad faces
  • urgent situation that needs addressing)

Many of the uses of AI operate using the same key assumptions.

AI can gather and analyse masses of data almost instantaneously, and return a solution based on an algorithm. It can thus provide medical diagnoses (based on massive and growing libraries of case studies), throw up legal issues for companies (based on millions of contracts), marketing recommendations for books/ music/ films to enjoy (based on the selections made by you and millions of others) etc.

AI can do imitation; it can do incremental learning. Nascent AI can do much more – come up with new, creative and entirely unexpected solutions to problems (e.g. in highly complex games like chess and Go!) Combine this with massive data sets on consumer entertainment preferences, and AI-designed houses tailored to the individual, then AI-authored films, music, novels become entirely foreseeable.

(Gallai AI, gyda chorpysau Cymraeg digon o faint, ac o ddysgu rheolau’r gynghanedd, ysgrifennu awdlau ac englynion hyd yn oed, yn y pendraw.)

But analogy. Humans can draw analogies across disciplines, fields, diverse experiences and use this ability to create entirely novel things. AI can’t use sex/ fine wine/ dreams/ the shape of clouds to bring an insight to a scientific/ engineering/ artistic conundrum.

This would imply an important ability that humans have which AI would lack, at least until such a point was reached where AI was able to imitate so many aspects of human behaviour in so many spheres that it was starting to meaningfully imitate humans, in the round.

But then humans remain the measure of AI, the telos to which AI is directed, in the real world simply because ‘the economy’, by definition is centred around and measures value by human needs and desires.

Key questions:

  • Are human fashion trends primarily consumer-driven, or producer/marketer-driven? [Cf. Natural language change, as a large and universal test-ground for status-driven change amongst humans, implies that to a great extent they are at a deep level human driven, and thus unpredictable.]
  • Is there sufficient available energy (and finite precious earth resources) to sustain an AI supercomputer-driven economy?  https://www.newscientist.com/article/2205779-creating-an-ai-can-be-five-times-worse-for-the-planet-than-a-car/ If not, can a microcosm global economy exist that is highly resource-intensive? (i.e. one that does not include all the earth’s population or the entire earth geographically, but can maintain itself despite this?)

  • The ergonomic issue. People prefer a world made by hand, when offered the choice. So an internet-driven economy is not ergonomic, simply because it meaningfully engages at most two of the five senses – sight and sound, and ignores the rest of the body (we are psycho-somatic, emotional, spiritual and fully embodied beings). What implications do these realities have for an AI-shaped economy, and its limitations?

Bwyta’n geiriau

Ymddiheuriadau: mae’n bosib y bydd y darn hwn yn llai ystyrlon i’r sawl sydd wedi cyrraedd oed yr addewid. Byddai diddordeb gen i mewn clywed eich sylwadau os felly.

Fe’n dieithriwyd oddiwrth ein bwyd. Gwyddom hynny mewn sawl ffordd, bid siŵr: gwyddom am yr ystadegau am ordewdra a chlefyd y siwgr; gwyddom am yr anghyfartaledd cymdeithasol rhemp sy’n golygu bod ansawdd bwyd y dosbarth canol gymaint yn well nag eiddo’r tlodion; gwyddom ar ryw lefel bod system yr hysbysebwyr aml-wladol a’r cewri archfarchnadaidd yn anghynaladwy; gwyddom fod yna broblem(au?).

Ond fe’n dieithriwyd oddiwrth ein bwyd fel Cymry hefyd. Hawdd cymryd unrhyw bwnc a rhoi rhyw wedd Gymreig ffug-ddiddorol iddo – ond yn yr achos hwn, mae ychydig mwy o sylwedd i’r haeriad bod yna rywbeth lled-unigryw ym mhrofiad y Cymry. Oherwydd yn wahanol i genhedloedd eraill gorllewin Ewrop, a gollodd neu a gadwodd i wahanol raddau eu traddodiadau bwyd cynhenid, fe gollon ni hefyd ein geirfa.

Nid syndod o beth yw hi i iaith leiafrifol grebachu a cholli yn araf deg ei gallu i ddisgrifio yn fanwl agweddau a nodweddion ei chynefin; fe gofnodwyd hyn droeon ar draws y byd. Does dim syndod felly i’r Gymraeg fel y’i siaredid golli beth wmbreth o’i nodweddion gramadegol mwn canrif (gw. astudiaethau academaidd ar ramadeg Cymraeg llafar yn 1920 ac erbyn heddiw) nac ychwaith cymaint o’i geirfa. Wrth gwrs, cafwyd geiriau newydd  a gwych hynny – y bws gwennol, y trydarfyd, arnofio, pili pala. A gwyddom oll am y frwydr a fu i ehangu peuoedd y Gymraeg o’r cartref a’r capel i’r ysgolion, y tonfeddi a bywyd cyhoeddus  – bu’n rhaid wrth golledion yn y mân frwydrau er mwyn cael siawns o ennill y rhyfel.

Ond syndod o beth yw hi ein bod fel Cymry Cymraeg wedi colli yn y brwydro, nid yr eirfa i ddisgrifio ein cyrff – mae penelin, bys bach, arddwrn ac aeliau yn dal i fod ar dafodau pawb, on’d ydyn? (a hynny am yr ail dro ar ôl colli’r rheiny unwaith eisoes adeg yr oresgyniad Lladinaidd -ie, o’r Lladin y daw ‘braich’, ‘dolur’, ‘boch’, ‘barf’ a llawer mwy – gwnewch o hynny fel y mynnwch) ond yn hytrach yr eirfa i ddisgrifio ein bwydydd. Oherwydd, er bod digon o eiriau Cymraeg am fwydydd yn dal i gael eu defnyddio yn feunydd yn ein hiaith, dim ond y termau mwyaf cyffredinol o blith trwch o eiriau penodol iawn a oroesodd hyd heddiw.

Dechreuwn ar y ford frecwast: yma, mae’r iaith ar yr olwg gyntaf weld yn weddol iach. Ceir llaeth/ llefrith, bara, menyn ac efallai mêl neu uwd ar y ford. Gallwn ddisgrifio pryd pwysica’r dydd yn ein hiaith ein hun, fel gwnaeth ein cyndeidiau. Braf.

Ond yna down at ginio. Mae’n ddydd Sul, ac mae Mam-gu wedi paratoi gwledd: tato wedi masho, grefi, styffing a biff, ac yna moron, sbrowts, cabetsh a swêd ar yr ochr. Efallai taw stecen sydd i ni yr wythnos hon, a phorc wythnos diwetha. Bydd Dad yn helpu gweini’r llysiau o’r stock pot a’u rhoi ar ein platiau (sy’n eistedd ar fatiau) ac o’r jwg yr arllwyswn ddŵr neu gwrw i’n gwydrau. Iawn.

Beth am i ni wedyn geisio’n galetach i ddisgrifio’r broses o baratoi bwyd? Paratoi tato at y pryd, er enghraifft. Rhaid ‘tynnu croen’ y tato – eu….. plicio, ai e? (neu hwyrach eu ‘peelio’ nhw…). Yna defnyddio ….. mutrwr tatws (neu pwnner/ mopran/ stwnsher) ac ychwanegu llaeth a menyn meddal (ond ‘menyn di-halen’ sydd ar y pecyn yn Morrisons?) cyn creu’r stwnsh/ mwtrin/ potsh. Rhaid gweini’r pryd gyda grefi, felly cymerwn stock cube er mwyn gwneud stock…..isgell, ai e? Yna estyn am y lletwad o’r car llwyau ac arllwys y grefi dros y pryd. Yna ei dodi yn ôl wrth ymyl y grafell a’r llwyarn.

Ar ôl cinio awn allan i’r ardd, lle gwelwn y coed yn pingo dan eu cnwd o afalau – Pen Caled, Brith Mawr a’u tebyg, troi am yr eirin Mair, y cwrens duon ac yna mynd i eistedd dan gysgod dwy goeden urddasol o anferth – yr ellygen a’r fyrtwydden (=mulberry). Mwynheuwn edrych allan dros yr ardd lysiau gyda’i rhesi twt o jibwns, erfin a betys.

Nid gair gwneud yw’r un o’r rhain – na geiriau hyfryd diflanedig Geiriadur Prifysgol Cymru. Geiriau Cymraeg llafar a’u harddelid yn gyffredin hyd 60au’r ganrif diwetha a’r tu hwnt ydyn nhw bron i gyd.  A geiriau – detholiad bychan o blith dwsinau a dwsinau y gellid bod wedi eu dewis – a ddiflannodd ar y cyfan o’n genau. Geiriau ydyn nhw yn perthyn i holl beuoedd bwyd yn ein bywydau: yr ardd, y gegin a’r ford fwyta. Yn enwau ar fwydydd, enwau ar offer, berfau am brosesau paratoi bwyd, ac yn fesurau am fwyd neu ddiod, mae eu hamrywiaeth yn eang.

Wrth gwrs bu newid sylweddol i’n deiet – daeth lliaws anfesuradwy o fwydydd newydd i’n tai trwy gyfrwng yr archfarchnadoedd, ac ni ellid bod wedi eu henwi i gyd (oni bai bod yr archfarchnadoedd wedi gwneud, ac fe gymerasai gwmni cynhenid Cymraeg i hyd yn oed fentro i wneud hynny). Collasom hefyd lawer o’r hen fwydydd ac arferion – yn droliod ac yn sucan, yn gawl twymo a hela’r dryw. Ond rhyfedd o beth ein bod, am yr hyn a arhosodd yr un fath, rywsut wedi colli’r geiriau.

Ac wrth ein bod wedi colli’r arfer o’u harddel, collasom un agwedd ar y gallu cynhenid i fyw mewn perthynas uniongyrchol gyda’n bwyd; trwy fethu disgrifio yn fanwl yn ein hiaith ein hun yr hyn a wnawn gyda rhyw fesur arbennig o ryw gynhwysyn neu gilydd, ac union enw’r cynhwysyn hwnnw wedyn, codir gwahanfur anweledig rhyngom a’r hyn a lyncwn. Collir y neilltuol wrth i bob peth fynd yn ‘rhan’ neu’n ‘ddarn’ o fwyd (ac nid ‘cwlffyn’ neu ‘printan’ ); stryffaglwn am eiriau i gyfarwyddo’n plant sut mae gwneud hyn a hyn; cyffredinolir; collwn linyn cyswllt â’r gorffennol wrth i’n hymborth ddim llai na’n caeau golli ei hen hunaniaeth.

Pa bwysigrwydd hyn oll? Dim ond bod diwylliant bwyd yn rhywbeth a fu’n amlwg am ei absenoldeb yn ein plith, a bod seiliau bywyd da i’w cael mewn bwyd, ymhlith pethau eraill. Os hoffem weld gwerthfawrogi ar fwyd – ei fwynhau, ei rannu gyda phawb -,  ac yna gweld cyfiawnder bwyd o fewn ein cymdeithas, nid gwael o beth fyddai i ni ddechrau wrth ein traed – gan enwi’r holl fwydydd hynny y gallwn yn ein hiaith ein hun, a’r ffyrdd o’u paratoi, a’u bwyta.

Mynegai cryno o eiriau defnyddir uchod

mwtrin/ stwnsh / potsh – tato wedi eu masho

pingo – pan fo coeden ffrwythau yn drwm dan ffrwythau

plicio – to peel

pwnner/ mopran/ stwnsher – masher tatws

menyn meddal – menyn heb halen

eirin Mair – gwsberis

gellyg – peren/ pear

myrtwydd – mulberry (hefyd: merysen)

crafell – spatula

isgell – stock cig

lletwad – ladle

llwyarn – (apple) corer

car llwyau – spoon rack

cwlffyn – chunk o fara

printan – lwmpyn neu ‘darn’ o fenyn

Afal Pen Caled/ Brith Mawr – mathau traddodiadol Cymreig o afal, y naill yn afal bwyta o Landudoch a’r llall yn afal bwyta o wastadeddau Gwent.

troliod – dumpling

sucan – flummery

Noder: ceir cyfoeth o eiriau tebyg yn ‘Geirfa’r Gegin’ ac ‘Amser Bwyd’ gan S. Minwel Tibbot, ac ar drywydd mwy garddwriaethol/ amaethyddol gweler ysgrifau Ffransis Payne yn ‘Cwysau’.

Cyhoeddwyd yr ysgrif gyntaf fel rhan o fis bwyd cylchgrawn ‘Y Stamp’ yma.

Mapio’r Gymru Gymraeg

Un o nodweddion amlycaf diwylliant y Cymry Cymraeg yw gafael cymaint ohonom ar ddaearyddiaeth. Mae daearyddiaeth yn ganolog i’r broses o ddod i nabod rhywun – ‘o ble ych chi’n dod, de?’ – ac yn elfen graidd i hunaniaeth llawer ohonom gyda chysyniadau fel ‘y milltir sgwar’, ‘brogarwch’, ‘Cardi’ ayyb. Rydym ni’n mapio pobl wrth gwrdd â nhw, ond hefyd yn mapio llefydd wrth eu henwogion – Hywel Gwynfryn = Llangefni, Ray Gravell = Mynyddygarreg, Ceri Wyn Jones = Aberteifi ayyb. Ond yn fwy hynod na’r pethau hyn yw’r map meddyliol o Gymru sydd gan gymaint o Gymry Cymraeg. Y map hwn sy’n diffinio Cymru i lawer, ac yn enwedig felly yn diffinio y Gymru Gymraeg.

Meddyliwch am eich sir neu ardal eich hun. Oes gyda chi ryw synnwyr neu reddf ynglyn â pha mor Gymreigaidd yw gwahanol drefi neu bentrefi yn yr ardal? A mannau eraill yng Nghymru – pa mor Gymraeg ydy Casnewydd, Llandysul, Pontardawe a Blaenau Ffestiniog? (Mi waranta i bod y mwyafrif helaeth o Gymry Cymraeg sy’n gwybod unrhywbeth am y llefydd dan sylw yn gallu eu trefnu yn gywir yn ôl canran siaradwyr Cymraeg). ‘O, mae dal digon o Gymraeg ma’. ‘O, ma lot o Gwmrag yng Nghrymych!’ ‘Tre Gymraeg di hon, ia!’

Ac felly mae gan y Cymry Cymraeg map meddylio, neu fap ‘dychmygol’ o’r Gymru Gymraeg. ‘Dychmygol’ yn yr ystyr ei fod e’n fap sydd yn bodoli yn nychymyg pobl, yn nychymyg y diwylliant rydyn ni’n ei rannu. Ond yn araf deg, mae’r map hefyd yn mynd yn un dychmygol yn yr ystyr nad yw’n bodoli yn y byd go iawn.

Beth fyddai’ch ateb i’r cwestiwn ‘beth yw iaith y lle hwn?’ petaech chi’n mynd am dro i lawr strydoedd Llambed, Caerfyrddin, Aberteifi am y tro cyntaf fel ymwelydd chwilfrydig yfory? Nid Cymraeg fyddai’r ateb, o geisio ateb gwrthrychol. O, mae yna Gymry Cymraeg yn byw yn y llefydd hynny. Mae yna fwy fyth sydd yno ar y stryd fawr yn siopa neu weithio bob dydd. Ond nid Cymraeg fyddai eich ateb heddiw petaech chi ddim yn adnabod y llefydd nac yn gwybod dim am eu hanes.

Mae dwy gymuned ieithyddol weddol gyfartal o ran maint yn y mwyafrif o bentrefi a threfi de-orllewin Cymru heddiw. Cymry Cymraeg yw’r naill, a siaradwyr Saesneg yw’r llall (yn hannu o Loegr mewn mannau fel Ceredigion wledig, Cymry cynhenid di-Gymraeg mewn mannau fel Cwm Aman neu Gwm Llwchwr). Ac mae gan y ddau grwp bersbectif gwahanol ar y llefydd maen nhw’n byw, ac yn aml hefyd agwedd wahanol tuag ati.

Tuedda’r Cymry, er enghraifft, i weld hanes lle yn ei bresennol. Weithiau oherwydd hen, hen gysylltiadau teuluol (‘cas ‘yn hen-dadcu ei fagu ar y ffarm honno), weithiau o ganlyniad i ymwybyddiaeth diwylliannol (‘Foel Drigarn, Carn Gyfrwy…mur fy mebyd’), weithiau oherwydd teyrngarwch i ‘bethe’ lleol, boed yn gapeli, yn siopiau, yn sefydliadau. Ran amlaf cyfuniad o’r pethau hyn i gyd a mwy.

Mae’r uchod yn tueddu i fod yn gwbl anweledig i’r mwyafrif o siaradwyr Saesneg, fodd bynnag. Mae’r enwau llefydd yn ddiystyr. Mae’r tirwedd yn llawn gwyrddni adfywiol, ac yn diferu o botensial ‘eco’. Pentrefi yw’r pentrefi, a weithiau mae siop, tafarn, weithiau ‘weight watchers’; weithiau ‘WI’ ayyb. Mae’r teledu, y papurau newydd, y siopau llyfrau yn cario’r un stoc, yr un cynnwys ag y byddent yn Lloegr (i’r Sais; a’r un peth â rhai Cwmbran i’r Cymry di-Gymraeg).  Mae hyn yn oed y Cymry yn weddol anweledig, am eu bod i gyd yn siarad Saesneg gyda chi – dim ond o dro i dro y clywch chi rai yn siarad Cymraeg, ac maen nhw’n tueddu i ryw fwmial siarad ta beth….

Ychydig iawn o bwyntiau cyffwrdd sydd rhwng y ddwy gymuned, y ddau ddiwylliant, y ddwy ffordd hyn o weld yr un llefydd. Fe fyddwn i bron yn mynd mor bell â dweud nad yr un lle yw ‘Caerfyrddin’ y Cymry a ‘Carmarthen’ y di-Gymraeg; na ‘Llambed’ a ‘Lampeter’, ‘Cardigan’ ac ‘Aberteifi’; ayyb. I raddau bu hyn yn wir erioed; ond oherwydd meintioli’r newid yn y de-orllewin a rhai mannau eraill dros yr ugain mlynedd ddiwethaf, mae’r bwlch rhwng y dychmygol a’r realiti, fel y bwlch rhwng ‘lle’ y Cymry a ‘lle’ y lleill, yn fwy nag erioed ac yn codi her aruthrol.

Ond dim ond i un ochr o’r agendor; ochr y Cymry. Does dim rheswm gan yr ochr arall i geisio bontio’r bylchau hyn. I’r Cymry fodd bynnag, mae’r bwlch rhwng yr hyn rydym ni’n credu ei fod yn wir am ein cymunedau a’r hyn sy’n wir yn bygwth ein cadw mewn ystad o denial, yn yr ystyr seicolegol. Heb gydnabod realiti pethau, a heb wneud hynny yn gyhoeddus a’i drafod, annhebyg iawn yr enillir unrhyw ‘frwydr dros yr iaith’ yn y bröydd dan sylw. Er lles pawb yn y cymunedau hyn, er mwyn parhad yr iaith, er mwyn economiau lleol bwyiog, gwleidyddiaeth leol iach a llawer mwy, rhaid deall natur y gymuned fel ag y mae.

Peth da yw’r iaith Gymraeg, a does dim rhaid iddi hi, nac i ni, gyfiawnhau ei bodolaeth na’n defnydd ni ohoni. Ond nid doeth yw ceisio sicrhau parhad yr iaith honno heb ddechrau gan weld y map fel ag y mae.

Cyhoeddwyd yn wreiddiol ar nation.cymru

Welsh apples deserve our support

One of our widely-recognised problems in Wales is that we don’t know how to tell our country’s story. Not to ourselves, nor to the world.

As a result, parts of our story simply fade into the past, as if they never happened, and as if they didn’t have any impact on our present.

One such story is that of Wales’ rich apple heritage.

Unique heritage

Wales has a unique heritage when it comes to apples. Apples are native to the Tien Shan mountains of Kazakhstan, and yet became widely cultivated across most of the northern hemisphere’s temperate and continental regions thousands of years ago.

In Wales, the earliest direct mention of apples comes in our myths (Mabinogi) and in the laws of Hywel Dda, where an apple tree is declared to have the same value as 60 lambs or 15 pigs!

They then adorn the lines of our medieval poets, who sing of orchards festooning the princes’ courts in all parts of the country. The great abbeys of the period knew both how to grow local economies and live the good life, and a 1326 survey of the holdings of the See of St David’s show that there were 4 orchards and 3 vineyards at Lamphey on the Pembrokeshire coast.

And from the seventeenth century onwards a native cider tradition blossomed in the south-east, to the point where an early twentieth-century preacher could still decry Breconshire as the ‘cider-besotten county’!

Apples, orchards, cider – these were a part of Welsh culture for centuries on end. Present in our myths, stories, landscapes and in daily life for countless generations.

And to top this, tens of uniquely Welsh varieties of apple were developed, each with their own names, such as ‘Gwell na mil’, ‘Marged Niclas’ and ‘Baker’s Delicious’.

Renaissance

This rich, storied heritage vanished almost without a trace over the first half of the twentieth century. Yes, the farmhouses called ‘Ty’n y Berllan’ (= House in the orchard) still dotted the country. Yes, there was still an old folk song called ‘Dacw nghariad i lawr yn y Berllan’ (= There’s my love, down in the orchard). And local history societies in Monmouthshire and Radnorshire still knew of the old cider traditions. But public consciousness of the entire field – even amongst those interested in food or gardening – had disappeared.

Thankfully, as so often in heritage, the work of a handful of individuals was just enough to salvage some of the riches of the past. Old native varieties were rediscovered (including the now relatively well-known Bardsey apple) and propagated. The National Botanic Garden of Wales established a heritage orchard of all the native Welsh varieties that has now gained international recognition for its status as the reference collection of this unique genetic material.

And where a few decades ago there were no commercial cider makers left in Wales, there is now a thriving craft scene, employing over a hundred people over the country. Welsh cider, now synonymous with quality, has won awards as it has tapped into the related Breton and Norman traditions, and the advantages of our rougher terrain and climate have been maximized upon.

Future

Apples, orchards and cider are a small Welsh success story – but the future could be even brighter. There are today few commercial apple growers in Wales, but the potential for the future is enormous. With Brexit looming, and major changes to the agricultural landscape likely, now is the time for Wales to rediscover the benefits not just of apple production, but of agroforestry more generally.

Apples are one of the few crops that farmers in the UK can make a decent living from. If the crop of eating apples in a given year is not good enough to sell to supermarkets, it can be made into juice, cider or even vinegar. With climate change threatening to make current apple producing regions in parched south-east England too dry, there has never been a better time to look at the advantages of crops produced on trees with their deeper roots.

And older, local varieties have a part to play. With a broad genetic base, a mixed orchard is more resistant to disease and the vagaries of weather. They also bring a wider palette of flavours – from the strawberry sweet to the vinous all the way through to crisp and sharp. Couple this with the rise of foodie culture and the demand for local produce and low food miles, and the future of the Welsh apple may be just as rosy as its past.

Carwyn Graves is the author of Apples of Wales (twitter – @ApplesCymru), published by Gwasg Carreg Gwalch in 2018 and available for on gwales.com for £6.95

Weeds of the waves – Laver bread

Laver bread on sale in Cardiff market

Porphyra umbilicalis,’Bara lawr’, ‘the Welshman’s caviar’. A dark green – or is it red? – or pink or deep brown?[1] – seaweed that is simultaneously the crowning joy and sharpest point of division of all Welsh foods. Crowning joy, because this is a true delicacy, with a deep umami flavour and a rich, smooth texture that fills your mouth. Sharp point of division, because like Marmite, this is a love-it-or-hate-it foodstuff, shunned and adored in equal measure even within the same family.

Laver bread, properly speaking, is the finished product made with laver, the seaweed itself. It is a native to rocks on all the westward shores of the British Isles;

Laver grows near the high-water mark of the intertidal zone in both the Northern and Southern hemispheres. It grows best in cold nitrogen-rich water.[2]

It is one of the major plant-based sources of vitamin B12, and has a high content of a number of dietary minerals, with concentrations of both iron and iodine particularly high. (The iodine is what gives it the characteristic umami flavour akin to oysters or olives).[3] And its marine riches have been appreciated for a long time in Wales.

An old spring ritual

We don’t know when people first started harvesting and using laver in Wales. But Gerald of Wales mentions its use in Pembrokeshire in the 12th century. William Camden, writing in Britannia in 1607 gives us a more detailed account of how the weed was harvested in springtime:

“Near St Davids, especially at Eglwys Abernon, and in many other places along the Pembrokeshire Coast, the peasantry gather in the Spring time a kind of Alga or seaweed, where they made a sort of food called lhavan or llawvan, in English, black butter. The seaweed is washed clean from the sand, and sweated between two tile stones. The weed is then shred small and well-kneaded, as they do dough for bread, and made up into great balls or rolls, which some eat raw, and others fry with oatmeal and butter”.[4]

In more recent times, and certainly by the early 19th century, a cottage industry had grown up on the Burry Inlet and the Loughor estuary between Gower and Llanelli, and laver was a mainstay at nearby Swansea market. Oral memories captured by Minwel Tibbot in the 1920s from elderly people who could recall the 1850s give us recipes from Cardiganshire and South Pembrokeshire, and the accompanying note: ‘the most common method of cooking laverbread in the counties of South Wales was to fry it in bacon fat and serve it with bacon, usually for breakfast’[5]. Freeman also has a recipe from a cookery book published in 1808 after the compiler, Mrs Maria Rundell, had visited Swansea. The recommendation here is that ‘after roasting. Welsh mutton used to be dished with the piping hot laver ‘bread’ mixed with Seville Orange juice’.[6]

Versatile

Laver must be boiled for a good 10 hours before it can be used as food. Traditionally in Wales this boiling is done with a little salt, and it continues until you have a greeny-black puree.[7] Suffice to say, to the uninitiated it is not the most appetising of foods in appearance at this point.

But from here, a huge array of possibilities present themselves. Traditionally, this included making the lave into little cakes fried with oatmeal and eaten with bacon and cockles, or using it as delicious tangy spread on toast. It was also commonly made into ‘cawl lafwr’ (a stew or soup) and was even served as a condiment with mutton and lamb. More recent recipes include laverbread quiche,[8] laverbread pasta[9], laver sauce to accompany crab[10], or even as a salad[11].

Living tradition

A few companies harvest laver in southern Wales commercially today. Interviews with some of those modern-day inheritors of the old tradition will, hopefully, be appearing on the website soon….

[1] Known to vary in colour across this spectrum: https://www.britannica.com/science/laver

[2] https://www.britannica.com/science/laver

[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Porphyra

[4] https://www.beachfood.co.uk/blog/The+Story+of+Laver+Seaweed+in+Wales

[5] Tibbot, 66

[6] Freeman, 170

[7]https://www.beachfood.co.uk/blog/LAVER+SEAWEED+ONE+of+the+FOOD+WONDERS+OF+THE+WORLD

[8] http://www.laverbread.com/laverbread-recipes/#lquiche

[9] https://www.countryfile.com/countryfile-tv-show/helen-skelton-silage-seaweed-and-sup/

[10] https://en.wikipedia.org/wiki/Laverbread

[11] http://www.gallowaywildfoods.com/laver-seaweed-edibility-identification-distribution/

Undonog oedd bwyd y Cymry…

Yn ‘Dysgl bren a dysgl arian’, un o’r unig gyfrolau cynhwysfawr yn y Gymraeg sy’n ymdrin â maes hanes bwyd y Cymry, mae R Elwyn Hughes yn creu darlun digon clir o ansawdd diet y werin Gymreig. Roedd ‘ceidwadaeth gysefin y Cymry’ (tud. 274), a’u hamharodrwydd syfrdanol i ddefnyddio’r adnoddau naturiol o’u cwmpas (gw. pennod 5, ‘Bwyta’n wyllt’) yn golygu na ellir ‘ond sylwi cyn lleied  ddewis mewn gwirionedd a fu gennym erioed yn natur ein lluniaeth’. Undonog, diflas a bron anfaethlon yw’r diet Cymraeg fel y mae R Elwyn yn ei bortreadu, a hynny o’r oesoedd canol hyd yr oes fodern. Cymera’n ganiataol bod eu diffyg ymborth gwyrdd yn golygu bod sgyrfi’n rhemp (tud.93-133), ac mai byw ar fara, ceirch a chynnyrch llaeth, gan gadw at hen ryseitiau syml a diddordeb oedd patrwm y Cymry. Ac mae lleisiau eraill ar hyd y canrifoedd wedi ategu’r darlun cyffredinol hwn. Y mwyaf enwog o blith y rhain o bosib yw’r hynaf hefyd, Gerallt Gymro, a ddywedodd, ‘y mae’r bobl yn byw ar eu preiddiau, ac ar geirch, llaeth, caws a menyn’. Yn fwy diweddar, cyfeiriodd y ‘Guardian’ at Gymru’r ugeinfed ganrif fel ‘gastronomic desert’.[1]

Ond methu ag argyhoeddi a wna’r ddadl, a hynny am ddau reswm pennaf.Yn gyntaf, fe wyddom fod y byd naturiol yng Nghymru yn doreithiog ei gynnyrch yn yr oesoedd a fu. Mae cofnodion o fae Ceredigion o heigiau o bysgod oedd tair milltir o hyd mor ddiweddar â dechrau’r 20fed ganrif – cofnodion credadwy am eu bod yn adlewyrchu rhai cyffelyb mewn rhannau eraill o Ogledd Ewrop yn y cyfnod cyn-fodern.[2] Yn yr un modd y diwydiant wystrys ym mro Gwyr; byddai pob cwch yn dod â 7-8000 o wystrys i’r lan yn ddyddiol ar ddechrau’r 18fed ganrif. Erbyn yr 1870au roedd y gyflenwad naturiol wedi eu disbyddu i’r fath raddau fel bod wystrys yn mynd yn fwyd drud o fewn cyrraedd y bonedd yn unig. Ac o ran cynnyrch y tir – madarch, anifeiliaid gwyllt, cnau, llysiau a ffrwythau gwyllt – mewn amgylchedd lle nad oedd chwynladdwyr a ffwngladdwyr modern, a lle roedd lefelau bioamrywiaeth yn ôl pob cofnod a phob mesuryn sydd o fewn ein gafael yn llawer uwch na heddiw (o leiaf i ffwrdd o’r ardaloedd hynny lle roedd diwydiant trwm), roedd amgylchfyd y Cymry lawn mor doreithiog ag unrhyw ran arall o Ogledd Ewrop (ac yn fwy felly mewn gwirionedd oherwydd amrywiaeth y dirwedd, a phresenoldeb y môr).

Ond a fyddai’r Cymry yn gwneud defnydd o’r cynnyrch toreithiog hyn? Mae sawl rheswm i feddwl y gwnaent. Yn gyntaf, noda Elwyn Hughes ei hun mai ‘cymharol brin yw’r cyfeiriadau [at sgyrfi, a achosid gan ddiffyg fitamin C] yng Nghymru yn ystod y cyfnod hwn’[3], a bod sgyrfi yn gyffredin yn dilyn prinder tatws yn yr Alban (1846), Lloegr ac Iwerddon (1847) – ond llawer llai yng Nghymru. Awgryma hyn oll bod deiet y Cymry yn fwy amrywiol, ac yn enwedig eu bod yn dibynnu’n llawer llai ar datws ar gyfer eu cymhorthiant o fitamin C. Dim ond dau achos posib sydd i hyn; eu bod yn bwyta mwy o lysiau (yr hyn mae Elwyn Hughes hefyd yn ei gael yn anodd i gredu), neu eu bod yn bwyta mwy o fwydydd gwyllt – neu’r ddau. Ymhellach yn ei gyfrol ei hun, mewn cyswllt gwahanol, rhydd ragor o dystiolaeth ddogfennol o arfer y Cymry o ddefnyddio bwyd gwyrdd gwyllt; eu ‘diodgriafol’ (tud. 216), defnydd pobl Llanrwst o’r efwr yn lle asparagws yn yr 19eg ganrif (tud.98), pobl cylch Llanofer yn bwyta danadl ifainc (p.255), a chofnod Iolo bod gwerin Bro Morgannwg yn defnyddio 19 math gwahanol, gan gynnwys samphir (tud 243.) Ac mae twrio cyflym yn dod â rhagor o enghreifftiau i’r fei; y dywediad traddodiadol bod pobl Port yn ‘hwrs a lladron a phobl cregyn duon’; yr arferion cyffredin a phrofedig o bysgota eog, sewin, mecryll yn eang, ac o hel cocos a chynaeafau gwymon; rysait a ddefnyddiai suran y coed o lyfr coginio o Nannau a Hengwrt yn 1796;[4] yr arferion cyffredin yn ymwneud â pherlysiau at ddibenion meddygol e.e. gan Feddygon Myddfai; a lliaws o gyfeiriadau pendant yn dyddio yn y mwyafrif o achosion o ddiwedd yr 19fed ganrif o ddefnyddio llus, blodau’r eithin, blodau’r ysgawen ac eraill mewn diodydd ac wrth goginio. Yn wyneb y dystiolaeth o bob cwr o’r wlad o gymaint o wahanol fathau o fwydydd gwyllt, anodd credu bod tabw yn erbyn eu defnyddio yn bodoli ymhlith y Cymry, a byddai angen rhywbeth o’r fath i esbonio pam na fyddent yn gwneud defnydd o’r doreth naturiol o’u cwmpas.

Yr ail reswm pam fod dadl Elwyn Hughes yn syrthio’n fyr o’r nod o safbwynt hanesyddol, yw am ei fod yn methu â chymryd natur dynol ar ffurf chwilfrydedd i ystyriaeth. Er mwyn gweld pam, rhaid cyflwyno Joan Thirsk i’r drafodaeth. Trueni na fu i Thirsk ag Elwyn Hughes (a oedd yn athro ym maes maetheg) drafod eu canfyddiadau gyda’i gilydd cyn iddynt farw yn ystod y degawd diwethaf ill dau. Hanesydd amaeth yn Lloegr oedd Joan Thirsk am dros drigain o flynyddoedd. Tua diwedd ei gyrfa, troes ei sylw at hanes bwyd yn Lloegr ac ysgrifennu stoncar o gyfrol, Food in Early Modern England, a weddnewidiodd y maes.

Dadl syml ond chwyldroadol Thirsk yw hyn: bod y bobl gyffredin, a oedd yn byw gyda’r uchelwyr, a oedd yn eu gweini, yn paratoi eu bwyd, yn gweithio yn eu gerddi ayyb, yn ymddiddori yn yr hyn yr oedd eu meistri yn ei fwyta. Nid yn unig hynny, ond byddent yn eu dynwared. Mewn gair, bod ffasiwn ym maes bwyd yn bodoli yn yr 1500au – ac yn yr 1600au, yr 1700au ayyb. Doedd gan werin Lloegr oes Elisabeth, ac oes Siôr a phob oes arall ddim diddordeb mewn bwyta bwyd diflas os gallent gael bwyd mwy diddorol. Roeddent yn chwilfrydig, ac felly byddai rhai ohonynt – digon i gael effaith ar y lleill – yn arbrofi. Trwy hynny, byddai dylanwadau newydd – ffyrdd newydd o goginio, bwydydd newydd i’w defnyddio, seigiau newydd i’w blasu – yn glanio ar blatiau ac yng ngenau’r werin bobl.

Dadl gryf yw hon, nid yn unig am ei bod yn cymryd fel cynsail iddi y ffaith bod natur dynol, at ei gilydd, yr un fath o oes i oes. Wrth gwrs y bu i’r Saeson, y Ffrancod, yr Iseldirwyr gymryd diddordeb yn yr hyn roedd eu meistri, a’u cymdogion, a nhw eu hunain yn bwyta! Nid chwyldro cyson mae Thirsk yn ei ddisgrifio, nac ychwaith diffyg absoliwt parhad; roedd rhwystrau economaidd, salwch y pridd mewn sawl man, yr hinsawdd a’r tywydd yn dal i gyfyngu ar opsiynau’r werin. Cyflwyna Thirsk storfa helaeth o dystiolaeth i gefnogi ei dadl. A allwn wneud yr un fath yn achos y Cymry?

Digon hawdd fyddai gwneud heb orfod twrio yn rhy ddwfn i’r archifau. Gwneith tri esiampl yr achos am y tro. Y cyntaf yw tato. Newydd-ddyfodiad yw’r tato, o’i gymharu gyda llawer o’n bwydydd traddodiadol eraill. Daeth o’r Amerig yn sgil y trefedigaethu cynnar yno, a dechrau lledu ymhlith gwerin Ewrop yn yr 17eg ganrif[5]. Mae Elwyn Hughes yn nodi y mabwysiedid y tato ar raddfa eang yng Nghymru erbyn 1742, ac mae cofnodion o stadau Morrisiaid Môn yn ail hanner y ganrif honno yn son am eu medelwyr yn cynnwys tato yn eu potes. Erbyn dechrau’r 19eg ganrif roedd y tato yn ffynhonnell egni pwysig i’r boblogaeth, a chododd llu o ffurf o’i ddefnyddio – cawl, tatws popty, wyau Sir Fôn, tatws llaeth ayyb. Felly chwilfrydedd, ac nid ‘ceidwadaeth gynhenid’ enillodd y dydd yn achos y tato.

Felly hefyd yn achos te; mewnforyn o wledydd lled-drofannol oedd te, ac roedd diodydd eraill, dengar eisoes ar gael i’r Cymry na fyddai’n rhaid iddynt brynu (o leia pobl y wlad) – cwrw bach, seidr mewn mannau, llaeth enwyn, meddeglyn a mwy. Diod i’r bonedd oedd te (a choffi) yn wreiddiol, ac roedd salonau te yn gweini ar grachach Llundain a Pharis ymhell cyn i’r ddiod ddod i enau gwerin Cymru. Ond erbyn canol y 19eg ganrif, roedd te wedi ennill ei blwyf ymhlith pob sector o’r boblogaeth ac ym mhob rhan o’r wlad.[6] Gymaint felly fel bod pryd syml wedi ei ddyfeisio yr oedd te yn brif gynhwysyn iddo, ‘siencyn te’, a oedd yn gyffredin ar draws y wlad erbyn diwedd yr 19fed ganrif. Felly hefyd yr arfer cyffredin o drochi’r cynhwysion mewn te cyn gwneud bara brith. Unwaith eto, arweiniai chwilfrydedd y bobl i arferion a danteithion eu ‘meistri’ atyn nhw hefyd yn mabwysiadu’r arferion hynny (wrth gwrs, chwaraeai economeg y peth ran yn amseru hyn hefyd).

Yn drydydd, bara gwyn. Noda Elwyn Hughes bod gwahanol mathau o fara yn arfer nodweddu gwahanol rannau o Gymru; bara rhyg yn Sir Faesyfed, bara haidd a gwenith ym Mrycheiniog, ceirch yn llawer o’r siroedd gorllewinol, gwenith yn Sir Fynwy yn unig. Ond mor gynnar ag oes beirdd yr uchelwyr, rhoddid bri arbennig ar fara gwyn – yn gymaint felly fel y’i defnyddid fel dihareb. Sonia Freeman (tud 90-102) am y gwahanol ffyrdd o wneud bara oedd yn gyffredin ymhlith gwerin Cymry yn hanesyddol. Mae’n nodi y defnyddid y ffwrn fach a geid mewn rhai cartrefi er mwyn pobi bara gwyn fel danteithfwyd achlysurol. Does dim rheswm i gredu na fyddai’r Cymry – a arferai i fwyta bara rhyg neu fara ceirch – ddim yn cymryd y cyfle i fwynhau bara gwyn amheuthun pan fyddai modd gwneud.

Felly, roedd y Cymry bron yn sicr yn defnyddio cynnyrch gwyllt o’u cwmpas; ac roeddent yn ddigon parod i fabwysiadu bwydydd ac arferion coginio newydd (ac i ollwng hen rai, megis medd a bragod). Ble mae hyn yn gadael hanes bwyd Cymru? Yn un peth, siawns na allwn ni bellach ollwng y syniad mai bwyd tlodaidd, undonog oedd bwyd traddodiadol y Cymry. Roedd yn ddigon i gadw lefelau’r sgyrfi yn isel ymhlith y boblogaeth am ganrifoedd (gweler eto gyfrol Elwyn Hughes am swmp o dystiolaeth o blaid hyn), ac yn cynnwys amrywiaeth o fwydydd gwyllt a chryn dipyn o brotein (hwyrach bod dwysedd poblogaeth cymharol isel y wlad yn gymorth yn hyn). Yn eilbeth, siawns bod hyn yn ein cymell i ailystyried y cysyniad o draddodiad ym maes bwyd; mae gwaith Thirsk yn dangos mai peth symudol oedd traddodiad, yn cynnwys newid llawn cymaint â pharhad. Roedd hinsawdd, tirwedd a chyflwr economaidd Cymru yn gosod terfynau ar fwyd a deiet y bobl, ond o fewn y terfynau hynny, roedd amrywiaeth o gynnyrch posib, a chodai rhai i fri a diflannai eraill yn rhannol yn ôl mympwy yr oes.

Yn olaf, mae’r darlun o hyn yn un mwy diddorol o lawer o hanes bwyd Cymru. Diddorol o safbwynt hanesyddol, ond hefyd o safbwynt yr ymchwil parhaus am fwyd da, blasus y mae cymaint ohonom yn cyfranogi ohono mewn rhyw ffordd neu gilydd. Oherwydd dagrau pethau yw i etifeddiaeth bwyd Cymru, fel y’u cawn yng ngwaith Minwel Tibbot, Bobby Freeman ac R Elwyn Hughes, ddiflannu bron yn llwyr yn ystod yr 20fed ganrif. Nid llanw a thrai a newid parhaus, naturiol ‘traddodiad’ oedd hynny, ond chwalfa. Bron y cwbl a adawyd yn sgil y chwalfa hon oedd cawl, pice ar y maen, bara brith ac un neu ddau eitem neu saig arall. Ac mae’r hyn a gollwyd – pobi ar faen, defnydd helaeth o fwyd môr, gwahanol mathau o yd mewn bara, cynnyrch y berth – mor ddiddorol, ac yn cyd-fynd yn agos â dyheadau nifer ym maes bwyd iach heddiw.

Ac os darllenwch gofnodion y sawl sy’n cofio’r pethau diflanedig hyn, fe gewch chi’r argraff annisgwyl ond pendant eu bod hefyd yn flasus ar y naw…

Ol-nodyn. Haeriad Gerallt Gymro a ddyfynwyd uchod; ‘y mae’r bobl yn byw ar eu preiddiau, ac ar geirch, llaeth, caws a menyn’. Mewn gwirionedd, ymgais sydd gan Gerallt yn yr ysgrif mewn cwestiwn i ddangos bod y Cymry yn wahanol i’r Saeson yn eu harferion, eu cymeriad, eu hadeiladau – ac hefyd eu bwyd. Felly nid sylw dilornus sydd gan Gerallt yma yn y bôn, ond sylw sydd yn goleuo’r ffaith nad oedd y Cymry yn bwyta’r un ffordd â’r Saeson. Byddai’r Saeson yn dibynnu’n bennaf ar wenith a haidd yn fwy na cheirch, ar gwrw ac nid llaeth, ac ar botes a chig, nid caws a menyn. Gorsymleiddio yw rhoi’r mater fel hyn mae’n siwr, ond mae’n ein cynorthwyo i edrych ar y deiet llaeth-ganolog hwn gyda llygaid newydd, fel un yr oedd uchelwr yn yr oes dan sylw ddim o reidrwydd am ddibrisio.


[1] https://www.theguardian.com/travel/2007/jun/03/escape.wales

[2] Feral, Monbiot, 19, 36, 231

[3] Elwyn Hughes, 93

[4] Freeman, 294

[5] https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_potato

[6] Freeman, 261